طی بیش از سه دهه ایران و آمریکا دشمن یکدیگر بوده اند. اما به رسیدن مذاکرات هسته ای به یک چارچوب مورد توافق، پرسش بزرگی مطرح شده است: آیا توافق هسته ای می تواند به نزدیکی گسترده تری بین ایران و آمریکا منجر شود که شامل همکاری علیه تهدیدهای مشترک مانند داعش و رفع کننده تنش های بزرگتر فی مابین مانند جنگ سوریه باشد؟
جنگ با جیب های گشاد
ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران تفریبا هفت بار فرصت بهبود روابط ایران آمریکا فراهم شد، اما همگی کم و بیش به یک دلیل به شکست انجامدیدند: هیچ یک از دو طرف تعامل را همسو با منافع خود نمی دیدند. وقتی یک طرف دست دراز می کرد، طرف دیگر آن را به عنوان ضعف یا فرصتی برای بهره برداری می دید. گفت و گوهای کنونی هسته ای معترین تعامل بین دو کشور از ابتدای انقلاب محسوب می شوند. دلایلی چند باعث تغییر محاسبات امنیتی ایران شده اند. نخست این که آمریکا به طور قابل ملاحظه ای بر حضور نظامی خود در خلیج فارس افزوده است. تحریم ها به همراه کاهش اخیر قیمت نفت فشارهای مضاعفی را بر اقتصاد ایرات تحمیل کرده اند. علاوه بر این تهران دریافته است که عدم رسیدن به توافق هسته ای هزینه هایی واقعی خواهد داشت، همانطور که وقتی در ماه نوامبر گذشته مذاکرات موفقیت آمیز نبود و منجر به تمدید مهلت تا پایان ماه ژوئن شدند، بورس تهران 5 درصد افت کرد و ریال 6 درصد از ارزش خود را فقط ظرف یک هفته از دست داد.
اما مهمترین عامل اثرگذار بر تصمیمات سیاسی ایران رشد فزاینده تنش های میان سنی و شیعه است که منطقه خاورمیانه را تهدید می کند. بخش مهمی از سیاست خارجی ایران بر دفاع از شیعیان در سراسر جهان عرب در مقابل اکثریت سنی استوار است. هم اکنون بزرگترین تهدید متوجه ایران نه از جانب آمریکا بلکه از جانب افراطیون سنی نظیر داعش است. در چنین منافشات منطقه ای، منافع حاصل از رفع تحریم ها بسیار بیشتر از ادامه روند کنونی خواهند بود. حمایت از سوریه، لبنان، عراق و یمن، منابع ایران را تحلیل برده است. رشد اقتصادی و افزایش صادرات نفت به ایران اجازه خواهد داد با جیب های گشاد عربستان در بحبوحه جنگ قدرت در خاورمیانه مقابله کند.
آمریکا هم به توافق هسته ای با ایران نیاز دارد، صرفا به این دلیل که هیچ راه حل جایگزین خوب دیگری وجود ندارد. تحری های بیشتر از نظر ایران معادل جنگ بوده و تهران پاسخی متناسب خواهد داد. اگرچه اجماع بین المللی موجب موثر بودن تحریم ها شده، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که رژیم تحریم ها برقرار باقی بماند، به ویژه اگر آمریکا به عنوان مقصر شکست مذاکرات شناخته شود. شرکت های اروپایی برای ورود به بازار 80 میلیون نفری ایران صف کشیده اند و اگر مذاکرات شکست بخورند واشنگتن خود را در برابر بدترین وضعیت خواهد یافت: فروپاشی نظام تحریم ها در حالی که هیچ مکانیزم کنترل بر برنامه های هسته ای وجود ندارد. گزینه نظامی نیز با وجود عملی بودن بیش از آن که چیزی را حل کند، به چالش های بلند مدت زیادی خواهد انجامید.
هیچ انقلابی در کار نیست
کودکانه است که فکر کنیم 35 سال دشمنی آمریکا با ایران بلافاصله و به دنبال امضای توافق نامه هسته ای رفع خواهد شد. مخالفان در هر دو طرف مصمم به تضعیف هر گونه مصالحه اند. ایرانی ها هنوز از ناجوانمردی های گذشته آمریکایی ناراحت اند. آنها نه تنها بر این سابقه خصوصمت باید فایق آیند، بلکه تهران و واشنگتن لازم است بر دیدگاه های متخاصم خود در خاورمیانه غلبه کنند. ایران اهداف استراتژیک متفاوتی از آمریکا در منطقه دارد و انگیزه اش بیشتر مبتنی بر رقابت است تا همکاری. هر دو طرف با داعش مخالف اند اما ایران، آمریکا و متحدش یعنی عربستان را عامل به وجود آوردنده گروه های افراطی سنی به منظور مقابله با شیعیان می داند و فرمانده سپاه قدس سردار سلیمانی وظیفه تضعیف نفوذ آمریکا در عراق را دنبال می کند. در سوریه نیز دو کشور خود را در یک ائتلاف موقت برای شکست دادن داعش می بینند. اما با افزایش تلاش آمریکایی ها در آموزش و تجهیز گروه های مخالف دولت سوریه و تضعیف داعش، ایران حمایت های آمریکا از مخالفان را به منزله تلاش برای سرنگون کردن دولت بشار اسد تعبیر خواهد کرد.
تهران مخالف وضعیت کنونی سلطه آمریکا بر منطقه است. اکثر مقامات ایرانی هدف نهایی آمریکا را سرنگون کردن انقلاب می پندارند. واشنگتن هم به همان اندازه مخالف تلاش های ایران برای گسترش نفوذش بر خاورمیانه است و حمایت ایران از حزب الله، شیعیان عراق و حوثی های یمن را به عنوان تهدیدی برای اسرائیل و عربستان و تلاش برای تضعیف موقعیت استراتژیک خود در منطقه تلقی می کند.
غلبه بر این سابقه تاریخی به سرعت قابل حصول نیست. بهبودی روابط می تواند روند تدریجی داشته باشد، اما هیچ انقلابی در کار نیست. هیچ خبری از اوباما به تهران می رود وجود نخواهد داشت و نزدیکی واقعی روابط به نسل بعدی رهبران دو کشور که تجربه ای از وقایع سال 1979 ندارند موکول خواهد شد. اما اگر امریکا و ایران به توافق هسته ای دست پیدا کنند، گامی مهم به سمت این هدف خواهد بود. دست کم توافق کمک می کند که دو طرف تعامل در سطوح عالی دیپلماتیک را با هدف انتقال خطوط قرمز به یکدیگر حفظ کنند و حداقل تنش های مکرر بین نیروهای نظامی دو کشور در خلیج فارس کاهش خواهند یافت.
تخم مرغ های آمریکا
نظم قدیمی خاورمیانه که پس از جنگ جهانی اول برقرار شد، در حال فرو ریختن است. اما درسی که آمریکا از سقوط شاه ایران گرفت هنوز صادق است: همه تخم مرغ ها را در یک سبد نگذار. عربستان اگرچه متحد کلیدی آمریکا در مقابله با ایران است، اما این کشور بر آتش کشمکش های فرقه ای منطقه دامن می زند. تلاش های مستمر اوباما برای بهبود روابط با ایران نه فقط برای بحران های کوتاه مدت، بلکه در راستای اهداف امنیتی بلند مدت استوارند. امید می رود که توافق با ایران بر سر برنامه هسته ای آغازی بر ذوب شدن یخ روابط سه دهه گذشته باشد و به مرور زمان منجر به نزدیکی طرفین شود.
