اتاق خبر: یکی از مواد مورد استفاده‌ی بشر در طول تاریخ که با الهام از طبیعت آن را ساخته، یخ است. ماده‌ای که بشر از آن برای خنک کردن نوشیدنی‌ها و حفظ و نگه‌داری مواد غذایی فاسدشدنی استفاده می‌کند. طرز تهیه‌ی این ماده‌ی ارزشمند در طول تاریخ بسته به پیشرفت‌های علمی بشر، متفاوت بوده است. ابتدا از یخ‌های طبیعی موجود در کوهستان‌ها استفاده می‌کرده است، در زمان‌هایی خود به روش طبیعی (با استفاده از برودت هوا) آب را به یخ تبدیل می‌کرده است و با پیشرفت صنایع از انرژی‌هایی نظیر نفت، گاز و برق برای تولید یخ استفاده می‌کند.
یخ و یخچال در ایران
در ایران قدیم، ساختمانی به نام یخ‌دان یا یخچال به منظور تولید یخ در فصل زمستان و نگه‌داری آن تا فصل تابستان می‌ساختند که از حیث معماری بسیار ارزشمند هستند. در معماری این ساختمان‌ها چه از حیث طراحی و چه از حیث مصالح، رعایت نکاتی مشاهده می‌شود که در نوع خود بسیار جالب است.
در مورد قدمت ساخت یخچال‌ها اطلاع دقیقی وجود ندارد اما قدیمی‌ترین مدرک وجود این بناها در ایران، سفرنامه‌ی شاردن سیاح فرانسوی دوره‌ی صفوی است که در آن از تهیه‌ی یخ در یخچال‌های اصفهان گزارش شده است.
یخ در گذشته جزء کالاهای گران‌بها بوده است که همه‌ی اقشار جامعه، قدرت خرید آن را نداشتند و اقشار مرفه جامعه، بیشترین استفاده را از یخ می‌کردند. ارزش یخ به گونه‌ای بوده است که کارگران یخچال‌ها به جای دستمزدشان یا در کنار دستمزدشان مقداری یخ رایگان دریافت می‌کردند. همین ارزش اقتصادی یخ باعث می‌شد که مالکان یخچال‌ها جزو افراد ثروتمند باشند و حتی طبق نظر برخی از مورخین، این افراد ثروتمند بوده‌اند که اقدام به ساخت یخچال می‌کردند و وجود عمارت‌های اعیانی در کنار برخی از یخچال‌ها، تایید کننده‌ی این نظریه است.
البته یخ‌های تولید شده در یخچال‌ها، از حیث کیفیت یکسان نبوده و درجه‌بندی داشته‌اند. یخ‌های بلوری و درجه یک به منظور خنک کردن نوشیدنی‌ها، یخ‌های متوسط برای نگه‌داری مواد غذایی و یخ‌های درجه پایین در تولید بستنی استفاده می‌شدند. از آنجا که بستنی‌بندها مایع بستنی را در ظروف فلزی گذاشته و بعد آن ظروف را درون یخ می‌گذاشتند، کیفیت یخ آن چنان برایشان مهم نبوده است.
نوع دیگری از یخ‌های تولید شده، یخ‌های زینتی بوده‌اند که بسیار گران‌قیمت بوده و به منظور استفاده‌ی ثروتمندان تهیه می‌شدند. این یخ‌های بلورین با استفاده از دانه‌های انار با رنگ قرمز تولید می‌شدند.
ساختمان یخچال
ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است؛ دیوار سایه‌انداز، حوضچه‌ی تولید یخ و مخزن یخ.
دیوار سایه‌انداز
دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند که به منظور جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شده و به واسطه‌ی محل و نحوه‌ی ساخت، سایه‌ی آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاده است. در برخی نواحی، برای کامل شدن حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن، ساخته می‌شده است.
دیوار سایه‌انداز برای استحکام بیشترش پشت‌بندهای بزرگی داشته است. همچنین در برخی یخچال‌ها، دیوار سایه‌انداز طاق‌نماهای متعددی به منظور تزیین دارد که موجب کاهش یکنواختی بدنه‌ی صاف دیوار می‌شود.
حوضچه‌ی تولید یخ
گودالی مستطیل‌شکل که با طولی کمی کمتر از دیوار سایه‌انداز و با عمق کم (در حدود نیم‌متر) به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن، حفر می‌شده است. از این گودال به منظور آبگیری برای تولید یخ استفاده می‌شده است.
مخزن یخ
گودالی به شکل دایره یا مستطیل (با توجه به نوع یخچال) که در بخش جنوبی و پشت دیوار سایه‌انداز حفر می‌شده و به وسیله‌ی یک یا چند ورودی به بخش شمالی یا همان حوضچه، مرتبط می‌شده است. از این گودال‌ها به منظور انبار کردن یخ‌های تولید شده در حوضچه‌ها استفاده می‌شده است.
یخچال‌ها معمولاً در کنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشته‌اند که متداول‌ترین آن‌ها، اتاق عرضه‌ی یخ بوده است. اتاقی دارای یک ترازوی بزرگ که از سقف آویزان بوده و محل فروش یخ‌های تولید شده بوده است.
انواع یخچال در ایران
یخچال‌های باقیمانده در نقاط مختلف کشور نشان‌دهنده‌ی این مطلب هستند که از دو نقشه‌ی کاملاً متفاوت برای ساخت یخچال استفاده می‌شده است. نقشه‌های مدور و نقشه‌های تونلی.
یخچال‌های گنبدی‌شکل
در این نوع یخچال‌ها روی مخزن نگه‌داری یخ که به صورت دایره ساخته می‌شده است، گنبدی مخروطی شکل احداث می‌کردند. در واقع مخزن در این نوع یخچال‌ها در اتاقی مسقف به شکل دایره قرار دارد که سقفش از نوع گنبد است. بیشتر یخچال‌های باقی مانده از این نوع هستند. مانند یخچال میرفتاح در ملایر.
یخچال میرفتاح
یخچال‌های تونلی شکل
در این نمونه از یخچال‌ها، مخزن نگه‌داری یخ؛ اتاقی مستطیل شکل و ستون‌دار است که طول زیاد و عرض کم دارد و معمولاً به گونه‌ای ساخته می‌شده که کف این اتاق پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد از این رو به این نوع یخچال‌ها یخچال زیرزمینی نیز گفته می‌شود.
سقف مخزن در این یخچال‌ها از نوع طاق‌های ضربی یا طاق_تویزه است.
تویزه سازه‌ای ساخته شده از گچ و نی است که برای ایجاد قوس در طاق از آن استفاده می‌کردند.
نمونه‌های کمی از این نوع یخچال، در کشور باقی مانده است. مانند یخچال دوقوزپله در ارومیه.
نکاتی در معماری یخچال‌ها
مصالح به کار رفته در ساخت یخچال‌ها هر کدام ویژگی مطلوبی برای هدف ساخت این بناها داشته‌اند. خشت و گل بهترین عایق برای استفاده در یخچال بوده است زیرا هم مانع ورود گرما بوده و هم مانع خروج سرما بوده است. از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران جلوگیری می‌کرده است و به واسطه‌ی رنگش موجب کاهش انعکاس شدید و تند آفتاب می‌شده است. استفاده از سنگ در پایه‌ها و آجر در تاق‌ها هم به جهت استحکام این مصالح بوده است. همچنین برای عایق شدن دیوار مخازن دیوار ساخته شده با سنگ یا آجر را کاهگل اندود کرده و سپس با مصالحی نظیر خاک‌زغال می‌پوشاندند.
در ساخت مخازن به چند نکته توجه ویژه‌ای می‌کردند. یکی دسترسی آسان به کف مخزن بوده است که به این منظور پله‌های کوچکی دردیواره‌ی آن تعبیه می‌شده است. نکته‌ی دیگر انتقال آسان یخ به داخل مخزن بوده که با استفاده از سطح شیب‌دار صورت می‌گرفته است. همچنین برای پیشگیری از تجمیع آب‌های حاصل از ذوب یخ‌ها به مرور زمان و نفوذ رطوبت به پایه‌ی یخچال، چاهی در بیرون یخچال حفر می‌شده و آب توسط مجاری کوچکی که در کف مخازن ایجاد شده بوده به سمت این چاه هدایت می‌شده است.
در ساخت گنبد هم نکاتی را مد نظر قرار می‌دادند. به عنوان مثال برای کم کردن فشار وارده از گنبد بر پایه‌ی ساختمان در برخی یخچال‌ها گنبد را به صورت مطبق (پله پله) می‌ساختند. همچنین برای مقاومت سازه‌ی گنبد نیز ضخامت پوسته‌ی آن را از پایین به بالا کاهش می‌دادند که در نتیجه وزن گنبد کاهش یافته و مرکز ثقل آن در ارتفاع پایینتری قرار می‌گرفت.
شیوه‌ی تولید یخ در یخچال
برای تهیه‌ی یخ، در شب‌های سرد زمستان حوضچه‌ها را با استفاده از آب نهرها و قنات‌ها تا سطح معینی آب می‌کردند تا در طول شب به طور کامل یخ بزند. هر شب دوباره روی توده‌ی یخ به میزانی که در طول یک شب به یخ تبدیل شود، آب می‌ریختند و تعداد شب‌هایی که این کار ادامه می‌یافت بستگی به عمق و اندازه‌ی حوضچه‌ها داشت. یعنی تا زمانی که قطر یخ‌ها به اندازه‌ی عمق حوضچه برسد این کار ادامه داشت.
مرحله‌ی بعدی در کار تولید یخ، قطعه قطعه کردن یخ حوضچه‌ها و انتقال آن‌ها به مخزن یخ بوده است. یخ‌ها تا فرارسیدن فصل گرما و نیاز بازار به عرضه‌ی یخ در همین مخازن نگه‌داری می‌شدند.
از نکات جالب در انبار کردن یخ‌ها این بوده که برای برداشت آسان یخ و جلوگیری از تشکیل توده‌های سنگین یخ، در بین قطعات یخ از گیاهان خشک شده نظیر کاه استفاده می‌کردند.
در مناطق کویری برای اطمینان از باقی ماندن یخ‌ها تا تابستان تمامی منافذ یخچال را می‌بستند به این صورت که روی مخزن یخ را گل‌اندود کرده و ورودی‌ها را هم تیغه کرده و تیغه‌ها را با کاهگل می‌پوشاندند. با فرا رسیدن فصل گرما یخ‌های انبار شده در ساعات معینی از روز (صبح و غروب) برداشت شده و به فروش می‌رسیدند.
یخچال خشتی میبد
این یخچال که در شهر میبد (۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر یزد) و در کنار ابنیه‌ی تاریخی متعددی چون رباط شاه‌عباسی قرار دارد از نوع یخچال‌های دارای گنبد است و در میان این نوع از یخچال‌ها از حیث ابعاد بزرگ‌ترین محسوب می‌شود.
قدمت این یخچال مربوط به قبل از دوره‌ی قاجار (احتمالاً صفویه) است.
مخزن یخ در این یخچال گودالی بزرگ است که قطر دهانه‌ی آن در حدود ۱۳ متر و قطر مقطع آن ۶.۵ متر است و عمقی در حدود ۵ متر دارد. گرداگرد این گودال سکویی برای رفت و آمد با عرضی نزدیک به ۱.۵ متر وجود دارد.
گنبد این یخچال از نوع دورچین با خشت خام و ارتفاع آن در حدود ۱۵ متر است. ضخامت پوسته‌ی این گنبد در پایین‌ترین ارتفاع ۲۴۰ سانتیمتر و در بالای گنبد به اندازه‌ی طول یک خشت (۲۰ سانتیمتر) است.
دیوارهای سایه‌انداز این یخچال دیوارهایی با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر هستند. طول دیوار سایه‌انداز اصلی ۴۲ متر و طول دیوارهای جانبی آن ۲۰ متر است.
یخچال خشتی میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ و به شماره‌ی ۱۸۲۶ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسید.
منبع: کجارو
94104
