کلیسای آمنا پرکیچ که به کلیسای وانک نیز مشهور است، در زمره‌ی یکی از دیدنی‌ترین اماکن مذهبی ارمنیان در ایران قرار دارد. این کلیسا علاوه بر سبک معماری خاص و نقاشی‌های دیدنی، آثار گران‌بهای بسیاری را در خود جای‌داده است، نسخه‌های خطی بی‌نظیری در موزه این کلیسا نگهداری می‌شود، اما آنچه جذابیت بازدید از کلیسا را دوچندان می‌کند، نگاهی به تاریخ صنعت چاپ در ایران است.
به گزارش اتاق خبر و به نقل از کجارو، کلیسای آمنا پرکیچ مقدس که در محله جلفای اصفهان و در خيابان نظر شرقي، كوچه آلفرد قرار دارد کلیسای جامع ارامنه اصفهان محسوب می‌شود. مجموعهٔ این دیر کلیسای اصلی و صحن آن، ناقوس خانه، کتابخانه، موزه، برج ساعت، اتاق‌های مخصوص اقامت اسقف و کشیشان و همچنین تالارهای اجتماعات و چاپخانه است که تمامی این بناها مجموعاً دارای مساحتی بالغ‌بر ۸۷۳۱مترمربع است.
تاریخچه کلیسا
با اسکان ارامنه در جلفای اصفهان در سال‌های ۱۶۰۴ تا ۱۶۰۶ میلادی، کلیسای کوچکی برای انجام فرایض مذهبی به نام امناپرکیچ بنا گردید که به سبب نامناسب و کوچک بودن آن تخریب‌شده و کلیسای تازه و باشکوهی با تلاش‌های خلیفه داوید و مساعدت‌های مالی اهالی جلفا در سال ۱۶۵۵ میلادی آغازشده و طی نه سال به اتمام رسید.
در خصوص تاریخچه بنای کلیسا در بالای سردر ورودی غربی آن کتیبه‌ای با این متن نصب‌شده است:"دیر آمناپرکیچ در سال ۱۶۵۵ در دوران پادشاهی شاه عباس دوم و به عهد چاثلیقی عالیجناب فیلیپوس توسط راهب این دیر خلیفه داوید و به اراده و کمک‌های مالی مردم جلفا بنا گردید. ثواب دعاها و مراسمی که در این محل برگزار شود نصیب زندگان و در گذشتگان شود". خلیفه داوید خود در خصوص بنای این کلیسا در حواشی کتاب خطی عهد عتیق که در کتابخانه دیر آمناپرگیچ مقدس محفوظ است چنین نوشته است: " بازسازی کلیسای وانک ازاین‌جهت صورت گرفت که راهبان کلیسا همیشه در بلاتکلیفی بسر می‌بردند. از مدت‌ها پیش من خلیفه داوید، فرصت مناسبی برای رسیدگی به این امر نمی‌یافتم چون دچار نگرانی‌های ذهنی بودم . گاه به شک می‌افتادم که آیا می‌توانم چنین ساختمان باشکوهی را به انجام برسانم. در سال ۱۶۵۵ به عهد سلطنت شاه عباس دوم و مساعدت خواجه سافراز و کمک اهالی جلفا و به لطف و یاری روح‌القدس، این ساختمان شکوهمند و زیبا چنان‌که می‌بینید به پایان رسید".
معماری کلیسای وانک
پلان کلیسا مستطیلی شکل و سمت آن شرقی غربی است . سقف و گنبد آن بر دو ستون چسبیده در دیوارهای جانبی و دیوارهای کلیسا متکی است . پلان کلیسا از داخل نمونه‌ای از معماری ارمنی بوده ولی نمای خارجی آن به سبک معماری ایرانی است که تلفیقی استادانه از دو سبک معماری را به نمایش می‌گذارد. گنبد کلیسا دوجداره است که برداشتی است از گنبدهای سبک ایرانی .
مصالح بکار رفته در ساختمان این بنا آجر و خشت است. تمامی دیوارها، قوس‌ها، طاق‌نماها، طوق گنبد، ساق گنبد و کلیه زوایای داخل کلیسا با گچ پوشانده شده و بر روی آن‌ها موضوعات مربوط به احادیث کتاب مقدس مسیحیان (عهد عتیق و جدید) با رنگ‌روغن نقاشی شده است. طبق اسناد موجود هزینه تمامی این نقاشی‌ها را خواجه آودیک استپانوسیان (ماردیروسیان) یکی از ثروتمندان جلفای اصفهان عهده‌دار شده است.
اکثر این نقاشی‌ها اثر نقاشان معروف آن دوره همچون استاد میناس، کشیش استپانوس، هوهانس مرکوز ( خلیفه هوهانس) و همکارانشان است. در صحن کلیسا قبر خاجاطور گیساراتسی، که پدر صنعت چاپ محسوب می‌شود و خلیفه داوید قرار دارد. برچ ناقوسخانه کلیسا که در سال ۱۷۱۶ میلادی توسط آقا هوهانجانیان جمالیان بناشده در سمت غرب کلیسا و در فاصله ۳٫۵ متری آن قرار دارد که از سه‌طبقه با مجموع ارتفاع ۱۰٫۵ متر تشکیل یافته است . از دیگر بناهای جانبی کلیسا می‌توان از چاپخانه قدیمی آن نام برد که موسس آن خاچاطور گساراتسی بوده است.
تاریخچهٔ موزۀ كلیسای وانك
قدمت موزه كلیسای وانك، البته نه در شكل و وسعت كنونی آن، به صدسال پیش؛ یعنی،سال‌های۱۹۰۵ ـ۱۹۰۶ م/ ۱۳۲۳ـ ۱۳۲۴هـ ق بازمی‌گردد. در این تاریخ به كوشش و یاری طـاطـاووس هونـانیـان، اتاق‌هایی در ضلع شمالی حیاط كلیسای وانك برای نگهداری و نمایش کتاب‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند. این اتاق‌ها تا۱۹۳۰ م به‌طور هم‌زمان به‌منزله موزه و كتابخانه مورداستفاده قرار می‌گرفتند.
بین سال‌های۱۹۳۰ـ۱۹۳۳م سركیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، كه تحصیل‌کرده اروپا بود، به دعوت حكومت وقت از اروپا به ایران آمد. سفر وی به‌منظور مرمت و کپی‌برداری از نقاشی‌های بناهای دوران صفوی بود. خاچاطوریان پس از اتمام كار خود در اصفهان نمونه‌هایی را كه تهیه‌کرده بود در تهران، پاریس، قاهره، لندن، نیویورك و سایر شهرها به نمایش گذاشت و به‌این‌ترتیب هنرشناسان غرب را باهنر نقاشی و معماری زیبای مكتب اصفهان آشنا ساخت. ازجمله فعالیت‌های او می‌توان به برگزاری کلاس‌های نقاشی و پیشنهاد تأسیس موزه كلیسای وانك و همكاری در بنیان‌گذاری این موزه اشاره كرد.
با موافقت شورای خلیفه‌گری و تصمیم به تأسیس موزه اتاق‌هایی كه قبلاً محل نگهداری کتاب‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای تاریخی بودند تعمیر و برای نمایش اشیاء ویترین‌ها و مانکن‌هایی ساخته شدند. سپس با همكاری استپآن‌هانانیان و ماردیروس آبكاریان اشیای قدیمی، تابلوهای رنگ‌روغن، نسخه‌های خطی و آثار ارزشمندی كه جلفایی‌ها از اروپا و كشورهای آسیایی به ایران آورده بودند گردآوری و به موزه منتقل شدند.
موزه دوطبقه كلیسای وانك دارای دو تالار نمایش با چندین ویترین ثابت و سیار است. حدود ۸۵۰ شیء ای كه در موزه كلیسای وانك به نمایش گذاشته‌شده‌اند متعلق به سده‌های شانزدهم تا بیستم میلادی‌اند.
ازآنجایی‌که اكثر اشیای موزه اهدایی هستند در كنار توضیحات مربوط به هر شیء مشخصات و اطلاعاتی نیز در مورد اهداكننده یا اهداكنندگان دیده می‌شود كه در موزه‌های معمولی كمتر به چنین موردی برمی‌خوریم.
طبقه‌بندی اشیای موزه
طبقه‌بندی اشیای موزه چنین است كه هر غرفه به‌صورت مجموعه‌ای مجزا درآمده كه درعین‌حال با غرفه‌های دیگر هماهنگی دارد. ازآنجاکه اشیای موزه تا حدودی با مذهب، مراسم مذهبی و آداب‌ورسوم ارمنیان مرتبط است تماشاگر با مشاهده مجموعه‌های آن تحت تأثیر فضای كلیسا قرار می‌گیرد.
کتاب‌ها و نسخه‌های خطی
ازجمله آثار بسیار نفیس موزه مجموعه نسخه‌های خطی آن است كه حدود ۷۱۰ جلد كتاب خطی را شامل می‌شود. حدود دویست جلد از این آثار تورات، انجیل و کتاب‌های مذهبی است.
بیشتر این کتاب‌ها دارای موضوعات مذهبی‌اند و از كتاب انجیل اقتباس‌شده‌اند. برخی از آن‌ها نیز مربوط به اصول و مبانی دینی و اخلاقی هستند. نقاشی‌ها، تذهیب‌های كامل و مینیاتورهای متعدد بازنده‌ترین رنگ‌ها هنر نقاشان ارمنی را به نمایش می‌گذارند. قدیمی‌ترین و جالب‌ترین نسخه‌های خطی این مجموعه عبارت‌اند از انجیلی متعلق به قرن دهم میلادی نوشته‌شده بر روی پوست و دیگری قرآنی ترجمه‌شده به زبان ارمنی متعلق به قرن هجدهم میلادی. مركز اسناد و نسخه‌های خطی كلیسای وانك به سبب تعدد و تنوع کتاب‌ها یكی از غنی‌ترین مخازن ارمنیان در دنیا به شمار می‌رود.
تابلوهای گچ‌بری و نقاشی
نمونه‌هایی از تابلوهای گچ‌بری به‌جامانده از کاخ‌های صفوی از دیگر اشیاء گران‌بهای این موزه‌اند كه حتی در موزهٔ ایران هم كمتر اثری از آن‌ها می‌توان یافت.
تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه‌ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی هستند. این تابلوها كه بر روی كرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه كشیده شده‌اند اكثراً موضوعاتی مذهبی دارند مانند تولد حضرت مسیح، رویدادهای زندگی آن حضرت و حواریون ایشان، تمثال حضرت مریم و ... . در كنار این تابلوها تصاویری نیز از رجال ایرانی و چهره‌های معروف ارمنی بالباس‌های مخصوص ارمنیان جلفا دیده می‌شود. از آثار منحصربه‌فرد این موزه سیاه‌قلمی است از چهره حضرت ابراهیم منسوب به رامبراند.
آثار فلزی
مجموعه آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، كمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و ... است كه به شیوه‌های مختلفی مانند مشبک‌کاری، ریخته‌گری، ملیله‌کاری و قلم‌زنی ساخته و با سنگ‌های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزیین‌شده‌اند. بخش عمده این آثار مربوط به اشیای مورداستفاده در مراسم مذهبی كلیسا هستند.
منسوجات (دست بافته‌ها و رودوزی‌های سنتی)
این منسوجات را می‌توان به سه گروه الف) لباس‌های مذهبی روحانیان ارمنی؛ ب) قطعات پارچه‌ای مورداستفاده در مراسم كلیسا و ج) نمونه‌هایی از پوشاك سنتی ارمنیان جلفا تقسیم كرد.
لباس‌های روحانیان با انواع پارچه‌های زری و ترمه با دوخت‌های سنتی، كه اكثر آن‌ها امروزه منسوخ‌شده‌اند، چشم بازدیدكنندگان را خیره می‌سازند. لباس‌های محلی ارمنیان جلفا نیز از زیباترین و بارزترین مشخصه‌های فرهنگی و اجتماعی آنان و همچنین نشان‌دهنده تحولات تاریخی و فرهنگی‌اند. در این بخش، غرفه‌هایی نیز به نمایش انواع لباس (عروس، زن و تاجر جلفایی)، انواع كلاه، وسایل آرایش و سوزن‌دوزی زنان، نمونه‌هایی از وسایل سفره عقد ارمنیان و ... اختصاص داده‌شده كه تا حدودی آداب‌ورسوم ارمنیان را به بازدیدكنندگان معرفی می‌کنند. در كنار این اشیاء تعدادی فرش و گلیم نیز با نقوش اصیل ارمنی وجود دارد.
ظروف چینی و سفالی
غرفه بزرگی در موزه كلیسای وانك به ظرف چینی و سفال اختصاص داده‌شده است. این ظروف ازنظر نقش‌ها و موضوعات تزیینی تنوع فراوانی دارند و آن‌ها را می‌توان به سه گروه تقسیم كرد:۱. ظروفی كه نقش‌های تزیینی آن‌ها ملهم از موضوعات تزیینی چینی است؛۲. ظروفی كه موضوعات تزیینی آن‌ها تركیبی از هنر ایرانی و چینی است؛۳. ظروفی كه نقش‌های تزیینی آن‌ها صرفاً شامل موضوعات و سبک‌های اروپایی است. در این مجموعه ظروفی دیده می‌شوند كه دارای جملات یا حروف اختصاری ارمنی هستند. این ظروف را شخصیت‌های معروف یا تجار ارمنی به کارخانه‌ها و هنرمندان سفارش می‌دادند و بر روی آن‌ها اسم، تاریخ، شغل و... سفارش‌دهنده نوشته می‌شد.
آثار چوبی
این بخش شامل انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت‌کاری و... است كه برجسته‌ترین این آثار سازها هستند. این بخش توجه اكثر افرادی را كه با موسیقی آشنایی دارند به خود جلب می‌کند. تار ساخت یحیی خان (هوهانس آبكاریان)، تارساز معروف جلفا، تار ساخت مِلكُن خان جلفایی و چوگور متعلق به مانوك مانوكیان در این بخش قرار دارند.
فرمان‌ها
حدود ۱۷۰ برگ فرمان در كلیسای وانك موجود است كه ۲۲ برگ آن در موزه به نمایش گذاشته‌شده. این فرمان‌ها متعلق به سده‌های هفدهم تا نوزدهم میلادی و موضوع اكثر آن‌ها درباره مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است.
قدیمی‌ترین فرمان به تاریخ۱۵۶۴ م/۹۷۲هـ ق مربوط می‌شود و متعلق به شاه‌طهماسب صفوی است. این فرمان نشان می‌دهد ارمنیان قبل از مهاجرت به جلفا ارتباط فرهنگی و تجاری نزدیكی با شاهان صفوی داشتند.
غرفهٔ صنعت چاپ
نخستین کتاب‌هایی كه در ایران به چاپ رسید به كوشش و همت جلفایی‌ها بوده است. اولین چاپخانه ایران را پیشوای مذهبی كلیسای وانك،خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان ویدر كلیسای وانك دایر كردند. آنان خود ماشین، كاغذ و مركب چاپ حروف را طراحی و ساختند و در۱۶۳۸ م/۱۰۱۷ هـ ش نخستین كتاب خود را با مضمون و شرح‌حال پدران روحانی به نام ساقموس (زبور داوود) در ۵۷۲ صفحه به چاپ رساندند. این كتاب در حال حاضر در آكسفورد انگلستان نگهداری می‌شود و نمونه موجود در كلیسای وانك رونوشت این كتاب است. تنها آثار به‌جای مانده از این چاپخانه عبارت‌اند از تعدادی حروف، کتاب‌هایی كه اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ‌شده‌اند و نیز نمونه‌هایی از هنر كتابت در آن دوران مانند انواع جلد سوخت، معرق، ضربی و روغنی مرصع و مذهب متعلق به سده‌های هفدهم تا هجدهم میلادی.
غرفۀ یپرم خان
این غرفه شامل وسایل شخصی، عکس‌ها و مكاتبات شخصی یپرم خان ارمنی است. اشیای این غرفه در۱۹۷۴ م به موزه اهداشده‌اند.
مسكوكات
سکه‌های موزه كلیسای وانك به سه دسته الف) سکه‌های قبل از تاریخ؛ ب) سکه‌های دوران اسلامی و ج) سکه‌های دوران پادشاهی كیلیكیه تقسیم می‌شوند كه همگی آن‌ها در دههٔ۱۹۷۰م به موزه اهداشده‌اند.
دیگر آثار موجود در موزه
اما مشهورترین اثری كه در موزه كلیسای وانك نگهداری می‌شود تار مویی است متعلق به دختری هجده‌ساله كه و اهرام هاكوپیان در۱۹۷۴ م جمله‌ای از كتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته است. این اثر در۱۹۷۵ م به موزه اهداشده و بازدیدكنندگان می‌توانند این جمله را با میكروسكوپی كه به همین منظور در محل تعبیه‌شده است بر روی مو ببینند.
در۱۹۷۷ م دو تندیس در قسمت ورودی موزه تعبیه شد كه یكی از آن‌ها تمثال مسروپ ماشتوس، مخترع حروف الفبای ارمنی و دیگری تمثال خاچاطور گساراتسی، مؤسس چاپخانهٔ كلیسای وانك در سده هفدهم، است. این تندیس‌ها اثر هنرمند ارمنی زاون آیوازیان اند.
منبع: کجارو
