اصفهان، پایتخت مبارک شاهان صفوی، آن‌روزها در اوج بالندگی و آبادانی خود قرار داشت. جای‌جای بافت تاریخی اصفهان را که بنگریم، ردپای اثری از سازندگی‌های پادشاهان صفوی خود را نمایان می‌سازد.
به گزارش اتاق خبر و به نقل از کجارو، در این میان، کاخ‌ها، باغ‌ها و عمارت‌های چهارباغ مرکز ثقل شکوه اصفهان عصر صفوی تلقی می‌شدند. عمارت هشت‌بهشت، که جلال و زیبایی آن، بسیاری از گردشگران را به توصیف شکوه آن واداشته، از دیدنی‌ترین عمارت‌های این شهر است.
موقعیت جغرافیایی
باغ هشت‌بهشت که در بافت شهری اصفهان قرارگرفته در غرب خیابان چهارباغ پایین، شرق به خیابان متأخری و جنوب به بازارچه بلند (بازار هنر) واقع‌شده است.
هشت‌بهشت که از نوع باغ‌های مسطح است، در میان سایر باغ‌هایی چون باغ خرگاه در شمال و در شمال شرق باغ‌های میوه همچون انگورستان، باغ بهشت‌آیین، باغ دمور واقع‌شده است.
ساختمان كاخ
بخش مرکزی کاخ به‌صورت ۴ صفه ساخته‌شده و ايوان آن رو به شمال است. سقفی که بر فراز اين بنای ۴ صفه استوار است پوشيده از مقرنس‌های گچی خوش‌رنگ و طرح است.
اتاق‌های طبقه اول در ۴ گوشه عمارت تزئيناتی از گچ‌بری و نقاشی دارند. در طبقه دوم عمارت نيز مجموعه‌ای از رواق‌ها، اتاق‌ها، طاق‌ها و پنجره‌ها بر زیبایی آن می‌افزاید. اين طبقه به راهروها و اتاق‌های متعددی تقسیم‌شده که هر يک تزئينات ویژه خود دارند. در برخی حوض آب و در بعضی بخاری‌های ديواری تعبیه‌شده‌اند. ديوارها را نيز آینه‌های فراوان پوشانیده‌اند. تمام سقف‌های کاخ را نيز موزاییک‌های بسيار عالی پوشانيده و دالان‌ها و غلام‌گردش‌های بسيار زيبا و هماهنگ آن‌ها را احاطه کرده‌اند.
تزئينات عمارت در دوران صفويه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که هيچ سياحی از اعجاب و تحسين آن‌ها خودداری نکرده است.
آنچه در اين عمارت حائز اهميت است ارتباطی است که ميان فضاها و قسمت‌های مختلف آن پديد آمده است. اين ارتباط باعث شده تا عمارت هشت‌بهشت اصفهان در عين تنوع و گوناگونی و تعدد فضا از وحدت و يکپارچگی و تزئينات قابل‌توجه برخوردار شود.
تاریخچه‌ی بنای هشت بهشت
كاخ هشت‌بهشت اصفهان که در سال ۱۰۸۰ هجری قمری و مقارن با سومین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی به اتمام رسیده، نمونه‌ای از عالی‌ترین کاخ‌های نشیمن دوران صفویه است .
میرزا محمد طاهر نصرآبادی صاحب تذكره نصرآبادی، در تذكره خود نام بیش از هزار شاعر دوران صفویه را احیاء كرده و خود نیز شعر می‌سروده است. وی درباره بنای كاخ سلطنتی هشت‌بهشت اصفهان اشعاری سروده است كه بیشتر آن‌ها ماده‌تاریخ بنای این قصر سلطنتی است كه در سال ۱۰۸۰ هجری به اتمام رسیده است.
همچنین
گرديد زمين اصفهان تاج جنان (۱۰۸۰) از قصر بلند قدر زيبا اركان (۱۰۸۰)
پاينده عمارت از سليمان زمان (۱۰۸۰) درگاه عبادت اين بود ورد ملك (۱۰۸۰)
هشت‌بهشت در سفرنامه شوالیه شاردن
شوالیه شاردن فرانسوی در سفرنامه مشهور خود دربار این كاخ سلطنتی چنین نوشته است:
من قول داده‌ام كه در طی توصیف باغ‌های اطراف خیابان زیبای اصفهان شرح یكی از تالارهای یكی از باغ‌ها را موسوم به باغ بلبل بدهم. این تالار را عمارت بهشت می‌نامند زیرا عمارت به معنی خانه تفریح و خوشی است و بهشت طبقه دهم آسمان را گویند كه ازاین‌جهت می‌توان آن را تالار فردوس نامید. طول تالار شصت پا و غیرمنظم ساخته‌شده است، هفت زاویه یا ضلع دارد كه آخری از همه پهن‌تر و میانی به شکل گنبدی است كه ۳۰ یا ۳۵ متر ارتفاع آن است كه روی جرزها و طاق‌های قوسی شكل كه عده آن‌ها برابر عده زوایا و اضلاع است قرار دارد. تمام سقف‌ها موزاییک بسیار عالی است. دیوارها و جرزها دوطبقه و دالان‌ها و غلام‌گردش‌هایی در اطراف آن‌هاست.
در این دالان‌ها صدها مكان است كه دلکش‌ترین و فرح‌انگیزترین نقاط دنیا محسوب می‌شود، این روشنایی متناسب با تفریحاتی است كه این امكنه ویژه آن‌ها ساخته‌شده است.
هیچ‌یک از این نقاط از حیث شكل و ساختمان و تزیینات و آرایش به دیگری شبیه نیست، در هرجائی چیز تازه و گوناگون است چنانكه در بعضی بخاری‌های متنوع و در برخی حوض‌ها و فواره‌هاست كه از لوله هائی كه در داخل دیوارها قرار دارد آب می‌گیرند. این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتی ( ساختمانی که دهلیزهای اصلی وفرعی بسیار دارد. 2 - تودرتو، پیچ در پیچ است) زیرا انسان در قسمت فوقانی آن هر جا گم می‌شود و پله‌ها چنان مخفی است كه به‌آسانی پیدا نمی‌شوند.
قسمت پائین تا ده پا از سطح زمین از سنگ یشم و نرده‌ها از چوب زرنگار و قاب‌ها و چهارچوب‌ها از نقره و جام‌ها از بلور و آلت‌ها از شیشه‌های رنگارنگ ظریف ساخته‌شده است. اما راجع به تزیینات نمی‌توان این اندازه شكوه و عظمت و دلربائی و فریبندگی را كه درهم‌آمیخته است تصور كرد. میان نقاشی‌های این بنا تصاویر برهنه و فرح‌انگیز بسیار زیبا وجود دارد و در همه‌جا آیینه‌های بلورین در دیوارها بكار رفته است، در این تالار اتاق‌های آیینه‌کاری كاملی است كه اثاثیه هر اتاق از باشکوه‌ترین و شهوت‌انگیزترین نوع خود در دنیاست. اتاق‌های كوچكی نیز در آنجاست كه فقط گنجایش یك رختخواب دارد، در خاورزمین رختخواب پرده نداشته و روی زمین پهن می‌شود، یك رختخواب جالب‌توجهی دیدم كه فقط لحاف آن دو هزار اكو می‌ارزید كه برای گرمی و سبكی از پوست سمور تهیه‌شده بود، به من گفتند شاه تشک‌های بسیاری از همین جنس دارد، من یك كتاب از تزئینات و تصاویر و اشکال و مینیاتورها و ظروف و کتیبه‌های این تالار تصنیف خواهم كرد، برخی از این کتیبه‌ها شامل افكار لطیف عاشقانه و برخی قطعات اخلاقی است.
چند قطعه زیر نمونه‌ای از آن‌هاست كه در دفتر خود ثبت کرده‌ام، بالای گلدانی چنین نوشته‌شده است.
من چهره آتشین و دلی سوخته دارم گل لاله نماینده راز درون من است
(معنی آن این است كه چون برگ‌های لاله سرخ و دل آن سیاه است عاشق را نیز قلبی سوخته و صورتی فروزان است.)
هرچه زیبایی گردنی افراشته داشته باشد همواره پای در گل است.
(یعنی سنگینی شهوات علو روح و شهامت را می‌بلعد.)
دل درصدها بار به چپ و راست بدون اینكه به کسی تعلق یابد منحرف شد تا تو را دید و به تو پیوست، من بیش از این تاب درد هجر تو را ندارم و نمی‌توانم آنجا كه تو نیستی مسكن گزینم. تو مردم چشم منی. تو را گم‌کرده‌ام. نمی‌دانم بچه نظر افكنم. كاری جز مردن تنوانم.
گرچه نعمت بفر دولت اوست پادشه پاسبان درویش است
بلكه چوپان برای خدمت اوست گوسفند از برای چوپان نیست
همچو حال تواست زیر پای پیل زیر پایت گر بدانی حال مور
روی یك پیش‌بخاری عبارت زیر را نگاشته‌اند:
«از زمستان نترسید زیرا فقط سردی و سلامت است.»
نمی‌توانم از بیان این نكته خودداری كنم كه بهنگام گردش در این محل كه مخصوص لذت و حظ و عشق ساخته‌شده است و در حال عبور از اتاق‌ها و شاه‌نشین‌ها آدم چنان تحت تأثیر قرار می‌گیرند كه به گاه بیرون شدن از خود بیخود می‌گردد.
بی‌شک هوای این تالار اثر مهمی در این حالت عاشقانه كه به انسان دست می‌دهد دارد، اگرچه این بنا چندان بادوام و استوار نیست ولی فرح‌انگیزتر از مجلل‌ترین کاخ‌های ممالك اروپائی است.
شاه سلیمان این تالار را ساخته و فقط هزینه بنای آن به‌جز اثاثیه و لوازم دیگر بالغ‌بر پنجاه‌هزار اكو شده است.»
تزيينات كاخ هشت‌بهشت از سفرنامه انگلبرت كمپفر
سیاح آلمانی انگلبرت كمپفر در هیئت تجارتی در سال ۱۰۹۶ هجری به اصفهان رسیده، دو سال در پایتخت ایران آن روزهای ایران توقف نمود. وی در این مدت فرصت یافت شهر اصفهان و به‌طورکلی مسائل مربوط به ایران را موردمطالعه قرار دهد. کمپفر در سفرنامه خود تصاویری از میدان نقش‌جهان، تالار آینه‌خانه، مراسم شترقربانی در باغ هزارجریب را نشان داده و از کاخ‌های درباری و مراكز دولتی اصفهان در دوران سلطنت شاه سلیمان طرح جالبی تهیه‌کرده است.
وی شرح جالبی از كاخ سلطنتی هشت‌بهشت ارائه داده است:
در طرف مغرب متصل به باغ گلستان باغ بلبل و باغ خرگاه قرار دارد كه من مجملاً به توصیف آن‌ها خواهم پرداخت زیرا هرگاه بخواهم تمام شكوه و جلال تأسیسات ، بناهای موجود، فواره‌ها، حوض‌ها، خیابان‌ها، باغچه‌ها، ردیف‌های چنار و غیره آن را برشمارم خود فصل مستقلی در این كتاب باید تحریر كنم. این هر دو باغ در ابتدای خیابان مجلل چهارباغ كه من در فصل قبل بدان پرداختم قرار دارد و در حدود بیش از ششصد قدم از طول آن را اشغال كرده است، هرگاه شاه رغبت سواری كند از دروازه باغ خرگاه خارج می‌شود، در آنجا لشكریان و ملازمان در انتظار او هستند و من در قسمت پانزدهم این كتاب به‌تفصیل بیشتر دراین‌باره سخن خواهم گفت.
در انتهای توضیحات مفصل خود بیان میکند که كاخ هشت‌بهشت چهارگوشی است كه زاویه‌های آن پخ و اریب شده است، از هر طرف كه شما وارد آن بشوید یك تالار مزین و دلربا را در برابر خود می‌بینید، سالن‌ها در اطراف به میدان محدود می‌شوند، در عوض درست در وسط ساختمان یك اتاق بزرگ است كه برای استراحت و نفس تازه كردن كسانی كه بدیدن آن آمده‌اند كاملاً مجهز شده است ، در یك حوض بزرگ آب با صدایی دلكش در جریان است و بادگیری كه در سقف تعبیه کرده‌اند دائم هوای اتاق را تازه میکند.
درها را از چوب‌هایی كه دارای طرحی خاص است تهیه‌کرده‌اند و الیاف چوب را روكش طلا کرده‌اند، بدین ترتیب می‌بینیم كه هنرمندی استاد ایرانی وضع طبیعی چوب را صدمه‌ای نرسانده بلكه كاری كرده است كه خصوصیات آن بهتر و نمایان‌تر بشود. حوضی با محیط متوسط اما وزن زیاد از نقره خالص ریخته شده است، نسخ خطی و مینیاتورهای نادر را در صندوق‌های مشبك نگاهداری می‌کنند– خلاصه بگویم آدم باید صد چشم داشته باشد تا بتواند تنوع غیرقابل وصف جلال و جبروت كاخ را دریابد . تازه بعد از همه این حرف‌ها باید در نظر آورد كه این تالار بیش از سی قدم در سی قدم وسعت ندارد.
هشت‌بهشت از نگاه پاسكال كست
پاسكال كست كه در سلطنت محمدشاه قاجار از هشت‌بهشت اصفهان دیدن كرده و تصویرهای زیبایی از قسمت‌های مختلف آن تهیه‌کرده، در آلبوم مصور خود درباره این قصر مطلبی نوشته است كه قسمت‌های از آن به شرح زیر است:
عمارتی كه هشت‌بهشت یا هشت در بهشت نام دارد به‌وسیله فتحعلی شاه فعلی در محوطه کاخ‌های دوره صفویه ساخته‌شده است به‌منزله قصر تابستانی محسوب می‌شده كه هشت نفر از محبوبه‌های شاه در آن سكونت داشته‌اند و هر یك از آن‌ها اقامتگاه جداگانه‌ای در اختیار داشته‌اند به‌این‌ترتیب كه چهار نفر از آن‌ها در طبقه هم كف و چهار نفر دیگر در طبقه اول بنا می‌زیسته‌اند.
مشخصات معماری بنا
این عمارت ۳۰ متر طول و ۳۵/۲۶ متر عرض دارد و از سطح مجاور باغ آن ۲ متر بلندتر است و به‌وسیله دو پله كان ده پله‌ای كه متصل به نماهای شرقی و غربی قصر هستند داخل آن می‌شوند. پس‌ازآن ایوانی با دو ستون چوبی بلند وجود دارد كه با مدخل هائی به سرسرای مركزی ارتباط پیدا میکند، طاق این سرسرا به یك نورگیر گنبدی شكل كه هشت پنجره چوبی دارد ختم می‌شود، در وسط سرسرا حوضی هشت‌ضلعی موجود است كه قطر آن ۳۰/۳ متر است و فواره دارد، درهای اطراف این سرسرا به اتاق‌های هشت‌ضلعی راه می‌یابد كه برای پذیرائی از زن‌ها اختصاص دارد، ایوان اصلی به‌سوی شمال قصر است و هشت‌ضلعی است كه دارای دو ستون بلند از چوب سرواست كه در وسط آن حوضی به طول ۸۰/۲ و عرض ۳۰/۲ ساخته‌شده كه فواره دارد۲۱ سقف این ایوان دارای تزیینات زیاد است و دیوارهای داخلی قصر هم با نقاشی و طلاکاری و اشكال پرندگان مختلف و گل‌های رنگارنگ و شیشه‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌ها تزیین‌شده، در این سرسرا دو تابلو نقاشی بزرگ دیده می‌شود كه فتحعلیشاه را بر روی تخت نشان می‌دهد و در اطراف او چند نفر از فرزندانش قرارگرفته‌اند، تمام این عمارت بروی زیر بنائی قرارگرفته كه پایه بنا محسوب می‌شود و از مرمرهای زیبای تبریز ساخته‌شده ، هیچ‌چیزی زیباتر از این اثری كه نمای مجموعه این عمارت در انسان می‌گذارد وجود ندارد.
اطراف عمارت در قسمت خارجی آن با سنگ‌های سخت پوشیده شده و در وسط این قسمت سنگفرش آبروی كوچكی تعبیه‌شده كه اضافه آب‌های حوض‌های داخل و خارج عمارت در آن جریان پیدا میکند. از این مجرای آب آب‌ها به داخل دو آب نمای بزرگ به عرض ۸ متر و طول ۵۰ متر كه در مقابل ایوان‌های غربی و شرقی عمارت قرار دارند فرومی‌ریزد، محوطه كاخ با چنارهای بلند محصورشده و باغچه‌های گل آن را آرایش می‌دهند، این گل‌ها بیشتر از نوع گل رز و یاسمن است، خیابان شمالی كاخ به قصر چهل‌ستون مربوط می‌شود و خیابان غربی با سردر بزرگی به خیابان چهارباغ اتصال می‌یابد. سایر خیابان‌های كاخ به باغ‌های میوه منتهی می‌شوند.
مدرسه همایونی هشت‌بهشت
میر سید علی جناب مؤلف تاریخ (الاصفهان) در صفحه ۶۴ از این كتاب كه دفتر اول آن در تاریخ ۱۳۴۲ هجری قمری در مطبعه فرهنگ اصفهان به چاپ رسیده ضمن اشاره به مدارس جدیده اصفهان، به مدرسه همایونی كه به دستور ظل السطان حكمران قاجار اصفهان در سال ۱۳۰۰ تأسیس‌شده بوده اشاره میکند و چنین شرح می‌دهد:
۱۳۰۰ – ظل السطان مدرسه همایونی را در هشت‌بهشت تأسیس نمود تحت ریاست علی‌خان ناظم العلوم، دو سال بیشتر دوام نكرد لیكن اثرات خوبی گذارد.
دیولافوآ ضمن شرحی كه در سفرنامه خود از باغ و عمارت هشت‌بهشت داده است به مدرسه هشت‌بهشت هم اشاره‌کرده است.
ایرانیان بزرگ و کوچک، خوشنویس یا بدنویس، شاگرد یا معلم ، همه كاغذ را به كف دست قرار داده و یا روی زانو گذارده ومینوسند، هرگاه فرشی روی زمین افتاده باشد و چوب‌فلکی هم دركناری دیده شود می‌توان فهمید كه اینجا دیوان‌خانه یا مكتب است.
این شخص کسی است که بسیاری از آثار تاریخی ایران را از سایت‌های تاریخی ایران به یغما برده و هم اکنون در موزه لوور پاریس قرار دارد.
متولیان هشت‌بهشت
باغ و قصر هشت‌بهشت از طرف ناصرالدین‌شاه قاجار به بانو عظمی افتخار الدوله واگذارشده بود مشروط بر اینكه وضع و هیئت آن را تغییر نداده و حریم آن را در خیابان چهارباغ در كمال تنظیف و تنقیح نگاهداری كند. پس از فوت بانوی مزبور باغ و قصر هشت‌بهشت در تصرف وراث او باقی ماند ولی در این مدت تغییرات كلی در وضع باغ و قصر مزبور به‌وسیله متصرفین بنا داده‌شده و مانند عالی‌قاپو و چهل‌ستون تزئینات نقاشی و طلاکاری و آینه‌کاری آن در زیر قشری از گچ با تزئینات گچی مستور شده بود. از تاریخ پانزدهم شهریورماه ۱۳۴۳ باقی‌مانده باغ هشت‌بهشت و برجای‌مانده‌های قصر مزبور رسماً به وزارت فرهنگ و هنر واگذار شد. هشت بهشت امروز همچون سایر بناها و آثار تاریخی کشور زیر نظر سازمان میراث فرهنگی به حیات خود ادامه می‌دهد.
منبع: کجارو
