مهاجرت ایرانیان از پدیده‌های قابل ملاحظه معاصر است که ریشه در تحولات گاه فراتر از نیم قرن اخیر دارد. این گزارش با استناد به آمار‌های رسمی و مطالعات میدانی، ابعاد این موج مهاجرت را بررسی می‌کند. تمرکز اصلی بر سه محور است: شکاف آماری مهاجرت، ریشه‌های اقتصادی-سیاسی، و پیامد‌های مخرب بر توسعه ملی. هدف، واکاوی این مسئله به‌عنوان نشانه‌ای از نارسایی ساختار حکمرانی اقتصادی است.
سیر تاریخی: از نخبه‌پروری تا نخبه‌گریزی
طی پنج دهه اخیر، روند مهاجرت ایرانیان سه موج را تجربه کرده:
- دهه ۱۳۵۰: مهاجرت‌های محدود عمدتا با انگیزه ادامه تحصیل. بر اساس داده‌های سازمان ملل (۱۹۷۹)، میانگین سالانه مهاجران ایرانی حدود ۱۵،۰۰۰ نفر بود.
- دهه ۱۳۶۰: نخستین موج گسترده پس از انقلاب و جنگ. بانک جهانی (۱۹۹۰) شمار مهاجران این دهه را ۸۰۰،۰۰۰ نفر برآورد می‌کند شامل فرار سرمایه‌های انسانی و مالی.
- دهه ۱۳۹۰ تا کنون: انفجار مهاجرت با ترکیب «مغزها» و «سرمایه‌ها». گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس (۱۴۰۰) نشان می‌دهد میانگین سالانه مهاجرت از ۵۰،۰۰۰ نفر در ۱۳۹۰ به ۲۹۰،۰۰۰ نفر در ۱۴۰۱ رسیده. صندوق بین‌المللی پول (۲۰۲۳) این نرخ را ۴.۵ برابر متوسط جهانی می‌داند. نکته، تغییر ماهیت مهاجران است: اگر پیش‌تر تحصیل‌کردگان رشته‌های فنی غالب بودند، امروز پزشکان، هنرمندان، استارتاپ‌ها و حتی کارگران ماهر سهم فزاینده دارند.
آمار‌های تکان‌دهنده: ابعاد اقتصادی یک فاجعه
خروج سرمایه انسانی:
- بر اساس مطالعه یونسکو (۲۰۲۲)، ایران رتبه اول جهانی در فرار مغزها نسبت به جمعیت را دارد.
- سازمان علمی-فرهنگی ملل (ISESCO): ۳۰۰ هزار نخبه علمی (دکترا و فوق‌دکترا) در ۲۰ سال اخیر مهاجرت کرده‌اند.
- گزارش معاونت علمی ریاست‌جمهوری (۱۴۰۱): سالانه ۱۵ درصد فارغ‌التحصیلان پزشکی و ۲۵ درصد برندگان المپیاد‌های علمی مستقیم پس از فراغت از تحصیل کشور را ترک می‌کنند.
فرار سرمایه‌های مالی:
- بانک مرکزی (۱۳۹۹): خروج سالانه ۳-۴ میلیارد دلار از طریق مهاجرت رسمی ثبت شد.
- شبکه پژوهش‌های اقتصادی (EconNet ۲۰۲۳) با مدل‌سازی مبتنی بر داده‌های غیررسمی تخمین می‌زند حداقل ۱۰ میلیارد دلار دیگر از کانال‌های غیررسمی خارج می‌شود. (فرمول: [تعداد مهاجران × میانگین سرمایه هر خانوار ۲۵۰ هزار دلار])
- جمع کل خروج سرمایه از ۱۳۵۰: ۱۵۰ میلیارد دلار (برآورد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه ۲۰۲۴) که معادل ۲.۵ برابر بودجه سالانه کشور است.
ریشه‌یابی اقتصاد سیاسی: چرا می‌روند؟
چهار عامل ساختاری، محرک مهاجرت هستند:
شکاف درآمدی فزاینده: درآمد پزشکان در کانادا ۱۲ برابر، مهندسان در آلمان ۸ برابر، و استادان دانشگاه در آمریکا ۱۵ برابر همتایان داخل ایران است (OECD ۲۰۲۳). این شکاف در ۱۰ سال اخیر از ۴ به ۱۲ برابر افزایش یافت.
نابرابری فرصت‌ها: سهم فرزندان دهک‌های پایین در پذیرش دانشگاه‌های برتر از ۳۵ درصد در ۱۳۷۰ به ۸ درصد در ۱۴۰۰ کاهش یافته (گزارش مرکز آمار، ۱۴۰۱).
بی‌ثباتی سیاست‌گذاری: نوسان قوانین مالیاتی، ارزی، و کسب‌وکار طبق شاخص بانک جهانی (۲۰۲۳)، ایران را در رتبه ۱۷۴ از ۱۹۰ کشور قرار داده.
فقدان امنیت شغلی: بر اساس نظرسنجی مرکز افکار‌سنجی دانشجویان (ISPA ۱۴۰۲)، ۷۳ درصد نخبگان علمی «عدم امنیت شغلی» و «وابستگی استخدام به روابط غیرشایسته‌سالارانه» را عامل اصلی مهاجرت می‌دانند.
پیامد‌های مرگبار: اقتصاد بیمار، جامعه ناتوان
تداوم این روند پنج آسیب جبران‌ناپذیر ایجاد کرد: - فرسایش سرمایه انسانی: خروج سالانه ۳۰ هزار تحصیل‌کرده دانشگاهی معادل تعطیلی ۱۵ دانشگاه بزرگ در سال است (محاسبه بر اساس ظرفیت‌های آموزشی).
- هزینه‌های جایگزینی: تربیت هر پزشک ۲۵۰ هزار دلار و هر مهندس دکترا ۱۵۰ هزار دلار هزینه دارد (گزارش وزارت بهداشت ۱۴۰۰). خروج سالانه ۵۰۰۰ پزشک یعنی اتلاف ۱.۲۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری عمومی.
- پیری جمعیت شاغل: خروج جوانان، نرخ وابستگی سالمندی را از ۱۰ درصد در ۱۴۰۰ به پیش‌بینی ۲۸ درصد در ۱۴۲۰ خواهد رساند (پژوهشکده آمار).
- فروپاشی صنایع دانش‌بنیان: ۴۰ درصد استارتاپ‌های ثبت‌شده در کمیته صنایع نوین طی ۵ سال اخیر به دلایل مرتبط با مهاجرت بنیان‌گذاران تعطیل شده‌اند (گزارش اتاق بازرگانی تهران ۱۴۰۲).
نقش تحریم‌ها و سوءمدیریت: یک دور باطل
در چارچوب اقتصاد سیاسی، تحریم‌ها و سوءمدیریت داخلی یک چرخه معیوب ایجاد کرده‌اند: - تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری، بازار‌های مالی و همکاری‌های علمی را محدود کرده‌اند. بانک مرکزی (۱۴۰۱) اعلام کرد ۶۰ درصد پژوهشگران به دلیل تحریم‌ها قادر به دسترسی به منابع علمی بین‌المللی نیستند. - سیاست‌های داخلی ناکارآمد پاسخگو نبوده‌اند: اختصاص کمتر از ۰.۳ درصد بودجه کل کشور به جذب و نگهداشت نخبگان (بودجه ۱۴۰۲) در مقابل ۱۰ برابر شدن بودجه نهاد‌های امنیتی در همین دوره (گزارش دیوان محاسبات ۱۴۰۱). - فقدان برنامه نظام‌مند: ۷۸ درصد نخبگان در نظرسنجی پژوهشکده سیاست‌گذاری علم و فناوری (۱۴۰۲) اعلام کرده‌اند «هیچ برنامه ملموسی برای بهره‌گیری از تخصص آنان وجود ندارد».
آینده تاریک‌تر: هشدار‌های آماری
پیش‌بینی‌ها حاکی از تشدید روند مهاجرت ایرانیان است:
- صندوق بین‌المللی پول (۲۰۲۴): ایران تا ۱۴۲۰ با کاهش ۱۸ درصد جمعیت فعال مواجه خواهد شد.
- مدل‌سازی اقتصادی: اگر نرخ فعلی ادامه یابد، تا ۱۴۱۰، ۵۰ درصد پزشکان متخصص و ۶۰ درصد اساتید برجسته دانشگاه‌ها کشور را ترک خواهند کرد (فرمول: [نرخ رشد مهاجرت کنونی × ضریب تشدید محرک‌های اقتصادی]).
این آمار‌ها نه یک پیش‌بینی، که هشدار فروپاشی نظام آموزشی، بهداشتی و فناوری کشور است.
