اتاق خبر: باغ فين در سال ۱۳۱۴ به شمارهی ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ثبت شد و در سال ۱۳۹۰ به همراه هشت باغ تاريخی ديگر با عنوان باغ ایرانی به شمارهی ۱۳۷۲ در فهرست ميراث جهانی قرار گرفت.
تاریخچه
باغ فين يكی از زيباترين و معروف‌ترين باغ‌های ايرانی است كه از آن به‌عنوان نمونه‌ی كامل باغ سازی ايرانی ياد می‌شود. از گذشته‌های بسيار دور، منطقه‌ی فين به واسطه‌ی چشمه‌ی روح‌افزايی كه در آن جريان دارد، مورد توجه حاكمان و پادشاهان بوده است. تاريخ قم، قديمی‌ترين مأخذ تاريخی موجود، در اين خصوص می‌نويسد: «بناها و كاريزهای فين به امر جمشيد احداث شده است.» پس از آن احداث بناهای شاهانه را به پادشاهان آل بويه نسبت داده‌اند و در عهد ايلخانان مغول عمارات كهنه‌ی آن (باغ كهنه) نوسازی شده است.
شكل‌گيری باغ فين در محل جديد خود به دوران صفويه و پس از زلزله‌ی سال ۹۸۲ ه.ق مربوط می‌شود که ساختمان هشتی ورودی و سردر، كوشك ميانی، حمام صفوی و برج و باروی باغ در اين دوره شكل می‌گيرد. پس از آن در دوران زنديه عمارت خلوت كريم‌خانی در مجاورت باغ احداث می‌شود و پادشاهان قاجار نيز به فراخور، بخش‌هايی نظير شترگلوی فتحعلی شاهی، حمام قاجار، تالار شاه‌نشين، خلوت نظام‌الدوله و عمارت بادگير (كتابخانه‌ی فعلی) را به باغ می‌افزايند. در دوران معاصر نيز الحاقاتی به مجموعه باغ فين اضافه می‌شود.
معماری باغ
معماری این باغ ترکیبی از عناصر طبیعی چون آب و درخت و عناصر ثابت معماری چون بناهای مختلف است. باغ فین یکی از مهم‌ترین نمونه‌های باغ ایرانی است که همچنان زنده و پابرجا مانده است.
آب
آب یکی از عناصر اساسی در طراحی باغ فین است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض‌خانه‌ی صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد.
آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ از چشمه‌ی سلیمانیه تأمین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، فواره‌هایی را ایجاد کرده است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند.
چگونگی ساخت و عملکرد فواره‌ها
زیر تمام جوی‌ها و دور تمام حوض‌ها در عمق یک متری زمین لوله‌هایی به اسم تنبوشه و از جنس سفال تعبیه شده که از یک طرف به حوض‌های اصلی متصل‌اند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره‌ها خارج می‌شود. چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می‌شود و آب به یک میزان از فواره خارج می‌شود. آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با کاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.
طراح سیستم آب رسانی
طراح این سیستم آب‌رسانی، ریاضی‌دان معروف قرن دهم و عصر صفوی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی است. وی دویست سال قبل از پاسکال از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین بهره برده است.
درخت
مهم‌ترین گیاهان باغ فین، شامل ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است. اغلب درختان باغ، بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی پانزده سال گذشته و به خصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه‌ای از عوامل، موجب بروز فاجعه‌‌ی خشکی و بیماری درختان شد.
بناهای موجود در باغ
در طراحی اولیه‌ی باغ حفظ تقارن، اهمیت ویژه‌ای داشته است. به تدریج و با دخالت شاهان از این تقارن کاسته شده است.
كوشك صفوی (شترگلوی شاه عباسی)
كوشك به قصر کوچکی گفته می‌شود كه معمولا در مركز باغ ايرانی و در محل تلاقی محور اصلی طولی و عرضی قرار می‌گيرد. كوشك مركزی باغ در دوره‌ی شاه عباس اول به منظور تفريح و تفرج، برگزاری مراسم جشن و بارعام در دو طبقه ساختهو در دوره‌ی شاه صفی، عمارت زيبای كلاه فرنگی بر فراز آن اضافه شد كه امروزه اثری از آن وجود ندارد.
كوشك صفوی از جمله كوشك‌های چهارضلعي است و فضای آن به گونه‌ای طراحی شده كه بر چهارسوی باغ گشوده می‌شد. وجود حوض در مركز اين عمارت، فضايی دلنشين را ايجاد می‌کرد.
برج و باروی باغ (حصار محيطی)
از خصوصيات بارز باغ فين، برج و باروی مستحكم آن است كه باغ را به صورت باغ قلعه در آورده است. با ديدن برج و باروی باغ فين علاوه بر اينكه استحكام و ايمنی بالای باغ را در نظر می‌آورد شكوه و جلال شاهانه آن را نيز در ذهن متبادر و آن را از ساير باغ‌های معمولی متمايز می‌کند.
در دوران صفويه (دوران شكل‌گيری باغ) حصار اصلی باغ به همراه ۴ برج احداث می‌شد، ولی در دوره‌های بعد، تغييراتی در شكل و فرم آن ايجاد شد و حتی برج جنوبی باغ به دلايل نامعلومی به كلی تخريب و نيز در دوران قاجار با افزوده شدن بخش‌هايی نظير خلوت نظام‌الدوله و اصطبل، ۳ برج به حصار محيطی باغ افزوده شد.
حمام‌ها
در ضلع شرقی و در پشت حصار اصلی باغ دو باب حمام (كوچك و بزرگ) در مجاورت يكديگر قرار دارند كه به لحاظ پيشينه‌ی تاريخی به حمام‌های صفويه و قاجاريه معروف هستند. هر دو حمام مانند ساير حمام‌های قديمی بعد از گذر از ميان در (راهروی ارتباطی) به بينه (رختكن) و سپس از آنجا به گرم‌خانه (صحن حمام) وارد می‌شوند كه در آنجا خزينه‌ی آب گرم و حوض‌های ديگر وجود دارد. فضای حمام به گونه‌ای بوده كه عموم نيز می‌توانستند بدون وارد شدن به باغ از آن استفاده كنند. امروزه دو حمام به هم متصل شده و درب‌هايش از بيرون باغ بسته هستند. در سال ۱۲۶۸ ه.ق اميركبير، مرد بزرگ تاريخ ايران، در حمام كوچك به شهادت رسيدند و ديگر از آن زمان به بعد باغ فين به حمام فين شهره است.
عمارت هشتی ورودی و سردر
ساختمان هشتی ورودی و سردر در زمان شكل‌گيری باغ (دوران صفويه) در دو طبقه ساخته شده است كه در ادوار مختلف تغييراتی در شكل آن صورت گرفته است. عمارت سردر مشتمل بر تالار وسيع و ايوان‌هايی است كه عمارت را بر چهارسوی باغ مشرف می‌سازد.
خلوت كريم‌خانی
در دوره‌ی كريم خان زند، در مجاورت باغ و در جبهه‌ی جنوب‌غربی آن مجموعه‌ای متشكل از خلوت و چند بنای ديگر ساخته شد كه امروزه حيات خلوت كريم‌خانی تعمير شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. اين اندرونی مشتمل بر حياط كوچكی است كه دو سوی آن را اتاق‌های تودرتو احاطه كرده‌اند. دسترسی به اين مكان علاوه بر دری كه رو به باغ باز می‌شود از معبر عمومی نيز ممکن می‌شود. در حال حاضر از اين مكان به‌عنوان مهمان‌سرای اداره‌ی ميراث فرهنگی استفاده می‌شود.
شترگلوی قاجاری
اين بنا از الحاقات دوران قاجار است. فتحعلی شاه قاجار به دليل دلبستگی فراوان به صفای باغ فين و چشمه‌ی سليمانيه به حاج حسن خان صدر اعظم اصفهانی دستور داد تا باغ فين را كه در اثر زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق تخريب شده بود به بهترين وجه تعمير و تزیين کنند. در همان زمان بود كه شترگلوی قاجاری در قسمت جنوبی باغ احداث شد. اين بنا متشكل از صفه شاه‌نشين، حوضخانه، حيات خلوت‌ها و اتاق‌های مجاور آن است. از جذابيت‌های اين فضا نقاشی‌های باشکوهی است كه ساختمان را مزين کرده است.
حوض جوش
از نمونه‌های تحسين‌برانگيز مهندسی آب در داخل باغ فين، حوض جوش است كه از الحاقات دوران قاجار به شمار می‌آيد. اين حوض دارای صد‌و‌شصت حفره است. مكانيزم اين حوض طوری طراحی شده است كه جوشش آب از هشتاد حفره انجام می‌پذيرد و از هشتاد حفره‌ی ديگر، آب به داخل حوض فرو می‌رود و از طريق تنبوشه‌های سفالی به سمت حوض دوازده فواره سرازير و باعث به كار افتادن فواره‌های آن می‌شود .
اتاق شاه‌نشين
تالار سرپوشيده و اتاق‌های گوشواره‌ی آن از الحاقات دوران قاجار به شمار می‌روند. در همان دوران به منظور بالاتر بردن كيفيت بصری جلوی اتاق شاه‌نشين حوض جوش و دوازده فواره ساخته شدند. از ديرباز از تالارهای بزرگ سرپوشيده به منظور پذيرايی از مهمانان استفاده می‌شد كه از اين رو به آن شاه‌نشين می‌گویند. اين اتاق به واسطه‌ی داشتن ۵ در (پنجره) مشرف به حياط به اتاق پنج‌دری و به دليل بازشوهای كشويی عمودی آن به اتاق ارسی نيز معروف است.
خلوت نظام‌الدوله
در سال ۱۲۴۲ ه.ق. حاج علی‌محمد خان صدر اصفهانی، ملقب به نظام‌الدوله (داماد فتحعلی شاه)، به حاكميت كاشان منصوب شد. ايشان باغ فين را به عنوان محل سكونت و ديوانخانه برگزيدند. از اين رو در ضلع غربی و در خارج از محدوده‌ی اصلی باغ به منظور اندرونی و حرمسرای خويش عمارت جديدی احداث کردند كه به خلوت نظام‌الدوله مشهور شد. امروزه موزه‌ی ملي كاشان روی بخشی از مخروبه‌های نظام‌الدوله قرار گرفته است و تنها هشتی ورودی و بخشی از اتاق‌های پشت موزه از آن باقی مانده است.
تقسيم‌گاه آب (چشمه زنانه)
آب چشمه پس از طی مسافتی حدود ۲ كيلومتر و گذر از ۱۷ حلقه چاه به مظهر قنات (چشمه‌ی سليمانيه) در پشت باغ وارد می‌شود. شاه عباس برای طراحی اوليه‌ی باغ فين جايگاه باغ را همجوار مظهر قنات در نظر می‌گيرد تا باغ اولين مكانی باشد كه آب چشمه به آن وارد می‌شود. بالغ بر يک‌سوم آب چشمه قبل از ورود به محوطه‌ی باغ به اين مكان وارد شده و سپس از طريق كانال‌های زيرزمينی به حوض‌های شترگلوی صفوی، شترگلوی فتحعلی‌شاهی و حوض جوش هدايت می‌شود. در قديم، اين فضا به چشمه‌ی زنانه معروف بوده، ولی امروزه ساختار آن تغيير شكل و كاربری يافته است.
موزه‌ی ملی كاشان
در سال ۱۳۳۷ شمسی، گروهی از شخصيت‌های كاشانی و نطنزی گرد هم می‌آيند و پس از تشكيل انجمن حفاظت آثار باستانی كاشان و نطنز تصميم می‌گيرند موزه‌ی ملی كاشان را در ضلع غربی باغ و روی مخروبه‌های خلوت نظام‌الدوله احداث کنند تا اينكه در سال ۱۳۴۶ شمسی به همت و كمك‌های دوست‌داران فرهنگ و هنر، موزه‌ی ملی كاشان راه‌اندازی می‌شود.
كتابخانه و الحاقات مجاور آن
ساختمان كتابخانه (عمارت بادگير) در ضلع شرقی باغ بنا شده است. از سال ۱۳۳۴ شمسي، از اين بنا به منظور تأسيس كتابخانه‌ی عمومی اميركبير مورد استفاده قرار گرفته است.
منبع: کجارو
94104
