به گزارش اتاق خبر، زمانی که کلمه «بهره‌وری» را می‌شنویم به یاد چه مولفه‌ها یا رویدادهایی می‌افتیم؟ به طور قطع نخستین و ابتدایی‌ترین تصویری که از این واژه در ذهن‌ها تداعی می‌شود کارمندان یا کارگرانی هستند که خوب کار می‌کنند و بازده بسیاری برای کارخانه یا کارگاه دارند اما باید بدانیم که بهره‌وری تنها در سرمایه انسانی و نیروی کار خلاصه نمی‌شود.
هرچند در تعریف بهره‌وری می‌خوانیم که: «بهره‌وری عبارت است از به‌دست آوردن حداکثر سود ممکن با بهره‌گیری و استفاده بهینه از نیروی انسانی، مواد اولیه، زمین، ماشین‌آلات و تجهیزات، پول و منابع مالی، انرژی، زمان، مکان و... » اما در تحلیل‌های مدیریتی یا در نگاه کلی سازمان‌ها نوعی احاطه ادبیات مدیریت بهره‌وری سرمایه انسانی بر مدیریت بهره‌وری سرمایه فیزیکی وجود دارد. این تنها یک ادعا یا فرضیه خام نیست بلکه می‌توان شواهدی برای این فرضیه آورد. اصلی‌ترین دلیل این موضوع آن است که باید مدیریت بهره‌وری سرمایه را در متن و مغز اقتصاد تحلیل کرد.
به عنوان نمونه، رویا طباطبایی یزدی، رییس سازمان ملی بهره‌وری گفته است که در ایران همواره بهره‌وری نیروی کار وضعیت بهتری از بهره‌وری سرمایه داشته است. وی استفاده نادرست از ماشین‌آلات، ساختمان‌ها و پروژه‌های ناتمام را از عوامل موثر در پایین بودن بهره‌وری سرمایه معرفی کرده و این در حالی است که یکی از راه‌های بهبود و پیشرفت اقتصادی روزافزون یک واحد تولیدی، استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات استاندارد در جهت بهره‌وری است که براساس اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل شاخص‌های بهره‌وری، فرصت‌های بهبود تعریف می‌شود. اگر ماشین‌آلات و تجهیزات در هر رشته صنعتی از سرعت، دقت و قدرت بیشتری برخوردار باشد به کاهش هزینه‌های تولید و درنتیجه اثربخشی و بالا رفتن بهره‌وری و در ادامه تولید یک محصول رقابت‌پذیر منجر می‌شود. البته این نکته را نباید از یاد ببریم که نیروی انسانی یکی از عوامل کلیدی در بهبود بهره‌وری سازمان‌های مختلف است؛ نیروی انسانی است که تصمیم می‌گیرد چگونه از زمان، تجهیزات، مواد اولیه موجود و... در سازمان استفاده و چگونه نیازهای مشتری را رفع کند. به عبارتی دیگر، حتی در صورت استفاده از بهترین تجهیزات، فناوری، مواد اولیه و... در صورتی که نیروی انسانی از انگیزه کافی برای کار کردن برخوردار نباشد به نحو موثری از آنها بهره‌برداری نخواهد کرد و سرمایه‌گذاری شرکت هدر خواهد رفت. شاید به همین دلیل در کنار عامل انسانی، عوامل موثر دیگری را در بالا رفتن میزان بهره‌وری همچون ماشین‌آلات و تجهیزات، سرمایه اولیه، مواد اولیه، انرژی و... مثال می‌زنند. با این حال بهره‌وری در جامعه زمانی تحقق پیدا می‌کند که تمامی بخش‌های تولیدی، اجتماعی و خدماتی سعی در استفاده از یک نظام مناسب بهره‌وری داشته باشند که به طور معمول نظام قانون‌گذار می‌تواند با هموار کردن راه‌ها باعث ایجاد بهره‌وری شود و عامل انسانی در راه تکامل آن می‌کوشد.
سرمایه، کارخانه و تجهیزات
جایگزین کردن سرمایه با تجهیزات و ماشین‌آلات به جای کارگر به ازدیاد محصول کمک شایانی کرده است. امروزه بیشتر صنایع پیشرفته جهان خودکار و درواقع به روبات مجهز شده‌اند. کارخانه‌ها با رعایت نکاتی می‌توانند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری داشته باشند همچون تعمیرات خوب و به موقع، بهره‌وری از کارخانه و تجهیزات آن در شرایط مطلوب، افزایش ظرفیت و کارایی کارخانه با حذف کمبودها و اقدامات اصلاحی، کاهش زمان مرده و استفاده بهینه از ظرفیت ماشین‌آلات و تجهیزات. اصلی‌ترین نکته‌ای که در بکارگیری تجهیزات و ماشین‌آلات مورد بحث است بروزرسانی آنها با دانش فنی است؛ دانشی فنی که انتقال آن باید به صرفه و توجیه اقتصادی داشته باشد به علاوه تولیدکننده یا سرمایه‌گذار صنعتی باید بتواند با قیمت مناسب آن را تهیه کند. این اما و اگرها درباره تجهیزات و ماشین‌آلات باعث می‌شود که نتوان به قطعیت گفت هر تولیدکننده یا مدیر صنعتی می‌تواند هر زمان که اراده کرد تجهیزات فرسوده را نوسازی کند. درباره مدیریت بزرگی همچون دولت نیز این قاعده صدق می‌کند. کمبود منابع مالی و شرایط کسب و کار نامناسب باعث می‌شود که بودجه لازم برای تجهیز و نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات تامین نشده یا لزوم آن احساس نشود.
اینگونه است که همیشه موضوع بهره‌وری سرمایه فیزیکی و کارخانه‌ای زیرمجموعه بهره‌وری سرمایه انسانی قرار می‌گیرد. دیدگاه کلی این است که نوآوری و خلاقیت نیروی کار باید در فرآیند تولید بیشتر به چشم آید. در حالی که در موضوع مدیریت بهره‌وری تنها نمی‌توان نیروی انسانی را ارزیابی کرد و باید دید مدیریت صنعتی چه نهادهایی را در سیستم و سازمان وارد می‌کند که بعد از آن چشمداشت ستانده‌های پربازده را داشته باشد. این قاعده در صنایع «های‌تک» بیشتر بروز و ظهور می‌کند؛ چراکه در این صنایع نقش نیروی انسانی به حداقل می‌رسد و فناوری و ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن و بروز حرف نهایی را می‌زنند. مسعود شنتیایی، رییس اتحادیه شرکت‌های فنی مهندسی حفاظت الکترونیک و شبکه‌های ایمنی در این زمینه به صمت گفت: در بسیاری از صنایع تنها نیروی انسانی نمی‌تواند کیفیت و بازده محصول تولیدی را تضمین کند مانند صنایع «های‌تک» که در مسیر سرعت بروزرسانی تجهیزات و ماشین‌آلات باید قرار گیرند. اگر این شرایط حاکم نباشد به طور قطع نمی‌توانند به چرخه رقابت‌های اقتصادی سودآور وارد شوند. البته شنتیایی معتقد است که نمی‌توان یک قاعده کلی را برای نقش تجهیزات و ماشین‌آلات در افزایش بهره‌وری در نظر گرفت؛ چراکه دوره استهلاک ماشین‌آلات متفاوت است و ممکن است یک ماشین در کارخانه فولاد تا ۲۰ سال کارایی داشته باشد در حالی که یک ماشین در کارخانه مربوط به صنایع الکترونیک دو سال بیشتر پاسخگو نباشد.
مدیریت بهره‌وری سرمایه در چند نگاه
اصلی‌ترین نکته‌ای که می‌توان در کاهش بهره‌وری سرمایه مثال زد، نبود ظرفیت‌های پیشرفت و توسعه است. بدین منظور شرایط کسب و کار باید تا حدی مناسب باشد که تولیدکننده، پیمانکار یا مدیریت واحد صنعتی بتواند ظرفیت‌های استفاده از نیروی کار ماهر یا ماشین‌آلات و تجهیزات بروز را ایجاد کند. این ظرفیت‌سازی در بهسازی تجهیزات صنعتی بیشتر به چشم می‌آید. به عبارتی شرایط تولیدی در کشور باید به نحوی باشد که تولیدکننده این ظرفیت را در خود ببیند که ماشین‌آلات بروز را جایگزین فرسوده‌ها کند. این در حالی است که اگر قوانین و ضوابط اقتصادی از تولیدکننده یا سرمایه‌گذار حمایت نکند رغبتی در آن برای ظرفیت‌سازی شکل نمی‌گیرد. نگاه بهره‌ورانه در حوزه‌های اقتصادی و ظرفیت‌های جدید برای تولیدکننده و پیمانکار باید به وجود آید. یعنی باید برآورد نهایی از تجهیز و بروزرسانی ماشین‌آلات و بهره‌وری بالا در شرایط کسب و کار مناسب باشد در حالی که اگر توجیه اقتصادی این باشد که بازده مناسبی وجود ندارد صاحب کارخانه ترجیح می‌دهد که تولید را با همان ماشین‌آلات و حتی نیروی کار کمتر ادامه دهد. در این صورت چطور می‌توان انتظار داشت که کیفیت تولید آن کارخانه در بازار رقابتی شود و حتی سودآوری بیشتری را نیز نمی‌توان انتظار داشت.
صادق فیض‌آبادی، رییس اتحادیه الکترونیک و سیستم‌های حفاظتی تهران به صمت گفت: در هر واحد تولیدی ماشین‌آلات در کنار نیروی انسانی نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و بهبود کیفیت تولید و سودآوری دارند. کارخانه‌های بسیاری دیده شده که نتوانسته‌اند دستگاه‌های خط تولیدشان را بروز کنند و پس از مدتی یا ورشکست یا از بهره‌وری پایینی برخوردار شده‌اند. پایین آمدن کیفیت تولیدی و از دست دادن بازار نیز از جمله پیامدهای این رویداد است در حالی که شاهدیم بسیاری از کارخانه‌ها، امروزه خط‌های تولید مکانیزه دارند و نیروی انسانی آنها تنها در بخش‌های«آرانددی» فعالیت می‌کنند. حتی در مونتاژ نیز دخالت انسان کمتر شده از این‌رو هر قدر کارخانه‌ها به فناوری‌های روز مجهزتر شوند تولیدات با سرعت و میزان اثربخشی و بازده بیشتری، افزایش پیدا می‌کند. فیض‌آبادی پایین آمدن تعرفه گمرکی دستگاه‌ها و ماشین‌آلات تولید را اقدامی مهم برای کمک به کارخانه‌های جدید می‌داند تا بتوانند هم کیفیت تولیدات خود را بالا ببرند و هم در دوره‌های زمانی بهره‌وری سرمایه فیزیکی در این واحدها بیشتر شود.
نگاه سنتی به نیروی کار
باید به یاد داشت که تنها راه رسیدن به بهره‌وری بالا و مورد نظر تجهیز نیروی انسانی نیست. نمی‌توان نیروی کار را پشت یک دستگاه فرسوده نشاند و توقع تولید محصول باکیفیت و معادل نیاز روز داشت. هرچند اتخاذ سیاست‌های درست اقتصادی نظیر بهبود فضای کسب و کار، مقابله با رکود تولید، کنترل تورم و نوسانات قیمتی و حذف قوانین تجاری از سوی دولت بر اقدام واحدهای صنعتی در بروزرسانی تجهیزات تاثیرگذار است اما باید در کنار آموزش نیروی کار ماهر و تلاش برای بالا رفتن بازده نیروی کار به ماشین‌آلات و سرمایه فیزیکی درون سیستم نیز توجه کرد. نمی‌شود بر بهبود انگیزه نیروی کار و بهره‌وری در سازمان تاکید کرد اما لوازم کار و ماشین‌آلات را در اختیار او قرار نداد. متاسفانه نگاه سنتی سازمانی تمام فشارها را برای بالا رفتن بهره‌وری روی نیروی انسانی متمرکز می‌کند که شاید نتیجه‌بخش باشد اما مدیران سازمانی باید تجهیز ماشین‌آلات را نیز مدنظر قرار دهند.
منبع: صمت
95102
