طی سالیان اخیر، میزان ابتلا به سرطان به دلایل مختلف در کشورمان روندی سعودی داشته و متاسفانه در مواردی سرعت رشد سرطان نگران‌کننده بوده است اما در نوع مواجهه با این مسئله، نگاههای متفاوتی در مسئولان امر وجود دارد.
میزان ابتلا به سرطان به دلایل مختلف در کشورمان روندی سعودی داشته و متاسفانه در مواردی سرعت رشد سرطان نگران‌کننده بوده است اما در نوع مواجهه با این مسئله، نگاههای متفاوتی در مسئولان امر وجود دارد.
برخی از مسئولان امر معتقدند اعلام آمار رسمی و واقعی میزان ابتلا به سرطان و مرگ‌و‌میر ناشی از آن به دلیل بار روانی سنگین آن باعث ایجاد تبعات شدید و غیرقابل کنترل در سطح جامعه می‌شود اما دیگاه دیگری قائل به این مسئله است که برای ورود صحیح و همه‌جانبه به مسئله سرطان و جلوگیری از سرعت رشد آن، ناچار به ارائه اخبار و اطلاعات کامل و دقیق به عموم مردم از وضعیت فعلی خود در حوزه سرطان هستیم چرا که قدم اول برای پیشگیری، داشتن اطلاعات کامل و همه‌جانبه عموم مردم از اصل سرطان، میزان و درصد ابتلا به آن است و از این طریق به راحتی می‌توان توده مردم را نسبت به اهمیت موضوع حساس و به طبع آن مجاب به رعایت و به‌کار بستن اصول صحیح تغذیه و سبک صحیح زندگی کرد.
از سوی دیگر برخی از منتقدان نظام سلامت کشور بر این باورند که نوع نگاه مسؤلان حوزه سلامت به بیماریها و سرطان، صرفا متمرکز بر مقوله «درمان» بوده و نگاه و اقدام راهبردی در حوزه «پیشگیری» از ابتلا به سرطان در سطح کلان نظام سلامت کشور وجود نداشته است؛ این طیف از منتقدان، صرف تمرکز مجموعه نظام سلامت کشور بر افزایش تختهای بیمارستانی برای مواجهه با افزایش بیماریهای مختلف و به‌ویژه در سرطان را ناقص، ناکافی و حتی اشتباه می‌دانند و معتقدند در صورتی که به‌صورت ریشه‌ای و مبنایی به این مسئله نگاه نشود و بر اصل پیشگیری تمرکز نشود، به صرف گسترش تختهای بیمارستانی، کار چندانی از پیش نخواهد رفت و در صورت عدم کنترل سرعت رشد سرطان، این مسئله می‌تواند تبدیل به یک بحران برای جامعه و کشور شود.
از دیگر موضوعات موثر در مسئله سرطان که طی ماههای اخیر به‌شدت مورد توجه رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته است، مسئله «محصولات دستکاری شده ژنتیکی» یا همان محصولات تراریخته و اثر آنها بر سلامت مردم و به‌ویژه برخی عوارض مصرف این محصولات در افزایش احتمال ابتلا به سرطان بوده است چرا که پس از رسانه‌ای شدن برخی ابعاد پنهان محصولات تراریخته، متاسفانه مشخص شد این محصولات در حجم و تنوع بالایی برای سالیان درازی در حال واردات به کشورمان بوده است و هیچ نظارت خاصی نیز برای تشخیص تراریختگی و سلامت این محصولات در مبادی ورودی و گمرکات کشور در کار نبوده و این محصولات به عنوان محصولات غذایی سالم و معمولی وارد چرخه توزیع و مصرف مردم کشورمان شده است.
به‌گونه‌ای که معاون پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک طی گفت‌وگویی با تسنیم اعلام کرد «آزمایشگاهی برای تشخیص تراریختگی محصولات وارداتی در گمرکات مستقر نیست»؛ قطعاً نوع تغذیه و سلامت محصولات غذایی نقش تعیین‌کننده‌ای در میزان سلامت مردم و در امان ماندن از ابتلا به بیماریها مختلف و به‌ویژه سرطان دارد که این مسئله باید به‌صورت ویژه و پررنگ در نظام سلامت کشور و در حوزه تصمیم‌گیریها کلان مسئولان امر مورد توجه قرار گیرد.
برای بررسی جوانب مختلف مسئله سرطان، چرایی افزایش ابتلا به آن در سطح کشور، راهکارهای عملی مقابله با سرطان، وضعیت توانمندیهای کشور در حوزه درمان سرطان، نقد نگاههای حاکم در مسئولان امر در مقابله با این مسئله و ... به سراغ دکتر کامبیز هسراک؛ متخصص ژنتیک مولکولی و مسئول بخش پاتوبیولوژی بیمارستان بقیه‌الله رفتیم که در ادامه مشروخ بخش نخست این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:
تسنیم: جناب آقای دکتر! به عنوان سؤال نخست، آیا در مسئله سرطان وضعیت کشور نگران‌کننده است و آیا برخی تعابیر مانند وقوع «سونامی» در این حوزه را تایید می‌کنید؟
بنده متخصص پزشکی مولکولی هستم و چندین سال است که در حوزه ژنتیک مولکولی فعالیت می‌کنم و اکثر پنلهای تشخیص ژنتیک سرطان را در بیمارستان بقیه‌الله راه‌اندازی کرده‌ایم که دستاورد خوبی در این حوزه است؛ در سال 92، وزارت بهداشت از ما دعوت کرد تا درباره ژنتیک‌های سرطانی صحبت کنیم و شیوه انجام آزمایشها را برای پزشکان کنفرانس دهیم و بگوییم اگر می‌خواهید برای فردی، تست ژنتیک انجام دهید باید برای چه بیمارانی تجویز کنید، کدام تستها را انجام دهید و چه اُردرهایی را قرار دهید که متاسفانه خیلی از پزشکان فوق‌تخصص ما اُردرها را هم بلد نبودند زیرا در این زمینه کار نکرده بودند.
زمانی که از دفتر خارج می‌شدیم یکی از حاضران دست من را گرفت و گفت درباره سونامی سرطان که فراگیر شده است به کسی حرفی نزنید؛ در گذشته بسیاری از اطرافیان ما در اثر تصادف و سکته فوت می‌کردند در حالی که امروزه، مرگ بر اثر سرطان، موضوعی شایع شده است یعنی سونامی آمده است ولی بیان کردن عنوان «سونامی سرطان» در کشور بارِ روحی و استرس شدیدی به جامعه القاء می‌کند؛ اعلام کردن مسئله سرطان دارای بار روانی سنگینی است، به قدری که فرد مبتلا به سرطان از جامعه ترد می‌شود و بخصوص این موضوع در شهرستانها بیشتر اتفاق می‌افتد.
بیماری سرطان بیماری است که تظاهرات بالینی ندارد بخصوص در مراحل اول و دوم یعنی بیمار مشکلات بالینیِ خاص و دردی ندارد ولی ممکن است سرطان داشته باشد؛ یک سلول رشد می‌کند، کارش را انجام می‌دهد و پس از آن از بین می‌رود در حالی که در یک توده سرطانی، سلول رشد می‌کند، فعالیتش را انجام می‌دهد و از بین نمی‌رود و مجدد تکثیر می‌شود؛ اگر این تکثیر در یک منطقه محدود باشد سرطان خوش‌خیم می‌شود اما اگر از حوزه بافت خود بیرون و به بافت دیگری برود سرطان بدخیم می‌شود.
در مراحل اولیه ممکن است بیمار به سرطان دچار شده باشد اما شکایت و احساس دردی نداشته باشد اما در مراحل پایانی بیمار مستأصل است و درد را نمی‌تواند تحمل کند؛ آنجاست که سلول سرطانی شکل گرفته و فعالیت خود را شروع کرده و از حالت طبیعی خارج شده است.
تسنیم: تا به امروز برخی اعداد و ارقام از آمار سرطان در سطح کشور اعلام شده است، آیا آمار دقیقی از سرطان در دست است؟
معمولا آمار را در اختیار کسی نمی‌گذارند زیرا این آمار مثل آمار ایدز محرمانه است؛ حدود ... تا ... نفر سالانه بر اثر سرطان در ایران می‌میرند اما این آمار را رسما نمی‌توان اعلام کرد و حتی عنوان کردن این مطلب که چنین اتفاقی در حال رخ دادن است بار روحی سنگینی برای جامعه دارد؛ صرفاً منابعی که می‌توانید از آنها استفاده کنید منابعی است که وزارت بهداشت اعلام کرده است.
تسنیم: به نظر حضرتعالی آیا گام نخست برای ورود موثر به حوزه پیشگیری، اعلام آمار واقعی از سرطان به مردم نیست تا خود مردم با آگاهی از وضعیت واقعی موجود، برای پیشگیری مجاب شوند؟
هرگاه در رادیو و تلویزیون در رابطه با سرطان صحبت می‌شود، می‌گویند که ورزش کنید، غذای خوب بخورید، از محیط‌های استرس‌زا دور باشید و همه این تذکرات مطرح می‌شود؛ آیا به آنها توجه می‌شود؟ نه؛ در کشور ما خلأهای قانونیِ بسیاری وجود دارد که اگر کسی قصد خود مراقبتی داشته باشد، ناموفق می‌ماند.
سفره غذایی ما دارای مشکل است/ استرس یکی از عوامل مهم ایجاد سرطان
شیر موجود در بازار، 20 تا 30 درصد شیر‌خشک دارد اما روی جلد آن «شیر تازه روز» درج شده است؛ پس سفره غذایی ما مشکل دارد؛ درباره مرغی که مصرف می‌کنیم، می‌گویند مرغی که وزن آن یک کیلو و 300 گرم تا یک کیلو و 700 گرم باشد، مرغ طبیعی است و قیمت آن نیز بیشتر است اما می‌رویم مرغ دو کیلویی خریداری می‌کنیم، این مرغ از طریق هورمون در طول 20 روز به این وضع رسیده است پس سفره غذایی‌مان دارای مشکل است.
یکی از عوامل بزرگ ایجاد سرطان، استرس است؛ در محیط کار، در بانک، در محیط خانه و... استرس داریم اما این مورد را نمی‌توان حذف کرد و پارامترهایی که ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد در زندگی ما وجود دارد و نمی‌توانیم آنها را کتمان کنیم؛ وزارتخانه و ارگانهای ذیربط به دلیل اینکه توانایی حذف این پارامترها را ندارند آمار و درصدی را اعلام نمی‌کنند.
سرطان بیماری است که با وجود چند عامل به وجود می‌آید که در حال حاضر، امکان حذف تمام عوامل وجود ندارد؛دلیل مسرّ بودن وزارت بهداشت بر اعلام نکردن آمار سرطان همین مورد است؛ علائم بیماری سرطان مانند کم‌اشتهایی، بی‌حالی، ضعف و... با علائم بیمارهای عمومی یکسان است؛ یکی از دلایل اعلام نکردن وجود سونامی سرطان، ورشکست شدن شرکتهای داروسازی است که بیماریهای سرطانی را پوشش میدهند؛ ما در برخی از حوزه‌ها، واردکننده علم هستیم و تولیدی نداریم؛ در بحث تشخیصِ ژنتیک‌های سرطانی نزدیک به 50 درصد آزمایشات در خارج از کشور انجام می‌شود.
تسنیم: آزمایشات سرطانی بیشتر به کدام کشورها فرستاده می‌شوند؟
معمولا به کشورهای چین یا کره فرستاده می‌شود چون ارزانتر است، جوابهایشان به‌روزتر است و امکانِ تکرارِ زیادی قرار میدهند همچنین به ایران نزدیکتر هستند.
تسنیم: پس شما هم موافق نیستید که مسئله سونامی سرطان اعلام عمومی شود؟
بیان درصد افزایش سرطان مشکلی ندارد اما با اعلام این مسئله با عنوان «سونامی سرطان» موافق نیستم.
تسنیم: در حال حاضر بسیاری از بیماریهای ساده یا حتی صعب‌العلاج با رعایت مبانی و دستورالعملهای طب سنتی و طب ایرانی ـ اسلامی قابل پیشگیری یا درمان است؛ حال چرا در مسئله سرطان از سوی سیستم رسمی نظام سلامت خود بر روی پیشگیری و ترویج طب سنتی و روشهای بسیار موثر خود‌مراقبی متمرکز نمی‌شویم؛ آیا آشنایی با بسیاری از اصول طب سنتی، پیشگیری و روشهای صحیح تغذیه و سبک زندگی سالم، نمی‌تواند میزان ابتلا به سرطان را تا حد بسیار زیادی کاهش دهد؟
جواب شما این است که یکی از دوستان می‌گفت ترجیح می‌دهم سیگاری را بکشم که روی آن نوشته شده «عامل اصلی سرطان» تا آبمیوه‌ای را بخورم که روی آن نوشته شده «صددرصد طبیعی»؛ باید توجه کرد که بسیاری از ارگانهای دولتی اسپانسرهای مختلفی دارند؛ یکی از معاونین وزارت بهداشت می‌گفت ما در حوزه دارو با دو مسئله مواجهیم، یکی داروی غیرمجاز و دیگری داروی قاچاق داریم؛ داروی قاچاق حتما داروی غیرمجاز نیست اما این دارو به صورت قاچاق وارد کشور شده است؛ این حرف یعنی غیرمستقیم می‌گویند شما مجوز چنین کاری را دارید.
تسنیم: آقای دکتر! طی سالیان گذشته انبوهی از محصولات غذایی «تراریخته» از کشورهای مختلف وارد کشورمان شده و مردم هم آن را مصرف کرده‌اند بدون اینکه مرجعی متولی تشخیص تراریختگی این محصولات و سلامتی آنها باشد؛ طی ماههای اخیر و با ورود و اطلاع‌رسانی خبرگزاری تسنیم درباره محصولات تراریخته، طیفی از مردم از این حقیقت تلخ آگاه شده‌اند، حال آیا در کشور بنابر ادعاهای اخیر مطرح شده، تمام محصولات تراریخته وارداتی مورد آزمایش و تشخیص قرار می‌گیرند و دیگز اینکه مصرف طولانی‌مدت این محصولات غذایی دستکاری شده ژنتیکی چه تاثیری در سلامت مردم و در افزایش ابتلا به بیماریهای مختلف و سرطان می‌تواند داشته است؟
تصور نمی‌کنم آزمایشگاههای خاصی در این زمینه داشته باشیم چون دیتابیسی data base برای این کار نداریم؛ در حال حاضر امکان تشخیص محصول تراریخته وجود دارد اما توانایی آزمایش ژنتیکی آن محصول و تعیین مضرّات آن را نداریم.
در حال حاضر رفرنس‌ها، دستگاه‌ها و مواد خامی که می‌گیریم، خارجی است، حتی شرکتهایی که می‌گویند تولید داخلی داریم، مواد خام آنها به صورت بگ bag وارد و در داخل تفکیک و تقسیم می‌شود؛ در شرکتهای داروسازی بررسی کنید کدامیک از آنها مواد خام داخلی دارند؛ 50 تا 60 درصد کسانی که در شرکتهای بزرگ مانند "ABI" یا کیاژن که در حوزه ژنتیک فعالیت می‌کنند، بومی آن منطقه نیستند و از کشورهای چین، هند و ایران هستند؛ شرکت بایر "Bayer" آلمان که یکی از بهترین شرکتهای داروسازی دنیا است، دارای مدیران ایرانی و هندی است؛ فعالیتهایی که باید در ایران انجام شود به دو علت بودجه مالی و نبود توانایی صورت نمی‌گیرد؛ در حوزه علمی گفتن نمی‌توانیم کار اشتباهی نیست.
در بحث سرطان چند عامل باعث بروز سرطان می‌شود، این عوامل داخلی و خارجی هستند؛ عوامل خارجی مانند تغذیه، کم تحرکی، استرس، سیگار و آلودگی هوا و عوامل داخلی مانند خانوادگی، فامیلی و ژنتیکی احتمال ابتلا به سرطان را افزایش میدهند؛ عوامل خارجی را سیستم ایمنی بدن شناسایی می‌کند اما در مورد سرطان خود بدن است که تولید توده سرطانی می‌کند و این ایراد مهم بیماری سرطان است یعنی عوامل داخلی موجب ایجاد سرطان می‌شوند.
تسنیم: یعنی عوامل خارجی در ایجاد سرطان نقشی ندارند؟
عوامل خارجی بر روی عوامل داخلی ایجاد سرطان تأثیرگذار هستند و احتمال ابتلا به سرطان را افزایش میدهند.
تسنیم: آیا عامل خارجی وجود دارد که به صورت قطعی سرطان ایجاد کند مثلا روشهایی که در ترور‌های بیولوژیک استفاده می‌شود؟
خیر؛ در مسئله بیوتروریسم موضوع متفاوت است؛ در این مسئله در ژنتیک دستکاریهایی انجام میدهند اما جهشی در ژنها به وجود نمی‌آورند.
تسنیم: چه عاملی باعث می‌شود تا یک سلول از حالت فعالیت طبیعی خود خارج شود؟
عواملی از قبیل خانواده، ژنتیک، داروهای مصرفی، تغذیه، کم‌تحرکی و از همه مهمتر استرس، باعث تغییر در فعالیت سلول و عوامل داخلی می‌شود؛ اگر بتوان سه فاکتور عوامل داخلی، خارجی و ژنتیک را کنترل کرد در زمینه سرطان به نتیجه مطلوبی می‌رسیم.
تسنیم: چه نقدی را به نحوه نگاه به مسئله سرطان در وزارت بهداشت دارید و چرا بودجه‌های تخصیص داده شده به نظام سلامت در امر پیشگیری صرف نمی‌شود؟
در ابتدا باید بگویم وقتی در مسئله درمان به ساخت مراکز درمانی برای بیماران پرداخته می‌شود به آن مفهوم است که پذیرفته‌ایم تعداد بیماران سرطانی رو به افزایش است؛ سرطان یک بیماری چند عاملی است پس هزینه پیشگیری از سرطان بیش از بودجه اختصاص یافته به وزارت بهداشت است؛ در همه دنیا عوامل پیشگیری را مقدم بر درمان می‌دانند پس می‌گوییم سبزیجات بخورید، فعالیت بدنی داشته باشید و اگر به بیماری مبتلا شدید باید به مراکز درمانی ساخته شده مراجعه کنید.
تسنیم: آیا پیشگیری همیشه پرهزینه است و آیا در برخی مواقع از جمله با گسترش و ترویج طب سنتی، نمی‌توان هم در پیشگیری موفق بود و هم باعث کاهش هزینه‌های خانواده ها در درمان شد؟
در مسئله سرطان هزینه حرف اول را می‌زند اگر کسی به سرطان مبتلا شود، اطرافیان این شخص تحت نظر قرار می‌گیرند و آزمازیشاتی از آنها نیز گرفته می‌شود؛ تمام این آزمایشها دارای هزینه است و شخص مبتلا به سرطان پس از شروع شدن تظاهرات بالینی به پزشک مراجعه می‌کند؛ زمانی بیمه، هزینه درمان و آزمایشها را پوشش می‌داد اما در حال حاضر دیگر توانایی پوشش این هزینه‌ها را ندارد و پرداخت هزینه‌ها توسط بیمار سرسام‌آور است پس باید موسساتی تاسیس شود که هزینه‌های درمان و پیشگیری را متحمل شوند؛ عوامل درمانی تاثیر بیشتری از عوامل پیشگیری در حال روانی بیمار دارند.
سرطان دارای چهار مرحله است؛ در مرحله اول بیمار تظاهرات بالینی ندارد اما می‌تواند با آزمایشات تشخیصی و تفریقی آن را تشخیص داد؛ در مرحله دوم نیز تظاهرات بالینی وجود ندارد و با قراردادن تومور مارکرهای سرطانی در آزمایشِ تشخیصی می‌توان تعیین کرد که احتمال ابتلا به سرطان زیاد است که در این حالت تا 70 درصد سرطان قابل درمان است.
در مرحله سوم، تظاهرات بالینی شروع می‌شود اما بیمار شکایت زیادی از آن نمی‌کند، در این حالت سرطان تا 50 درصد قابل درمان است؛ در مرحله آخر تمام تظاهرات بالینی بروز می‌کند و باعث شکایت بیمار می‌شود که در این مرحله تا 20 درصد قابل درمان است، تقریباً تمام بیماران سرطانی در مرحله آخر به پزشک مراجعه می‌کنند.
نمی‌توان از تمام عوامل تأثیرگذار در ایجاد سرطان پیشگیری کرد
ما در پنج سال گذشته نسبت به کشورهای غربی، سرطان دستگاه گوارش کمتری داشتیم چون سبزیجات زیادی می‌خوردیم اما در حال حاضر با بیشتر شدن مواد غذایی فست‌فود، تعداد مبتلایان به این سرطان افزایش یافته است؛ در مسئله آلودگی هوا هم همین موضوع مطرح است که نمی‌توانیم از آن پیشگیری کنیم پس باید به بحث درمان بپردازیم و عوامل خارجی را حذف کنیم.
پیشگیری یکی از مسائلی است که باید به آن اهمیت داده شود اما باید آمادگی درمانی داشته باشیم و فقط بر مسئله پیشگیری تمرکز نکنیم.
تسنیم: آقای دکتر در حوزه تخصصی خودتان، آیا در کشورمان در درمان سرطان به نسبت کشورهای پیشرفته عقب‌تر هستیم؟
در حوزه ژنتیک و بالینی سرطان، علاوه بر اینکه عقب‌تر نیستیم، در بسیاری از حوزه‌ها جلوتر نیز هستیم؛ در حوزه آنکولوژی که مرتبط با مباحث تخصصی خون است، دارای استادان صاحب‌نظری هستیم از جمله استاد قوام‌زاده، استاد اکبری و ... که در این حوزه حرف اول را در دنیا می‌زنند؛ در حوزه ژنتیکِ سرطان نیز از دیگر مراکز دنیا عقب نیستیم و تمام آزمایشات خارج از کشور را در داخل با پارامترهای بیشتر انجام می‌دهیم.
تسنیم: بهترین راهکارهای پیشگیری از سرطان چیست؟
سرطان یکی از عواملش ژنتیک است و بیشترِ عوامل سرطان، ارثی نیستند و عوامل محیطی است که بر ایجاد سرطان تاثیر دارند؛ در آزمایشات پیشگیرانه سرطان از تست‌های غربالگردی، تست "HPV" که یک تست مولکولار است، استفاده می‌شود؛ کسانی که در سن بزرگسالی به سرطان مبتلا می‌شوند خانواده آنها نیاز به تست غربالگری ندارد مگر با نظر پزشک که بنابر تشخیص، توصیه می‌کند.
تسنیم: بدترین نوع سرطان کدام نوع از سرطانها هستند؟
همه سرطانها بد هستند اما باید توجه داشته باشید، سرطانی که مِتاستازیک (خارج شدن از بافت خود) نشده باشد قابل درمان است؛ آخرین مرحله مِتاستازها در ریه است و به همین دلیل معمولا سرطانها به ریه مِتاستاز می‌شود.
دکتر فلاح، دکتر داروسازی است که سرطان خون داشت و خودش را برای انجام تست‌های ژنتیک سرطانی معرفی کرد؛ متوجه شدیم به جای یک تایتل، سه تایتل دارد یعنی سه جهش ژنتیکی در وی رخ داده است؛ در هفته بعد که به من مراجعه کرد، به دلیل وخیم بودن حالش، او را با ویلچر آوردند؛ آقای فلاح مداحی هم می‌کرد و می‌گفت من فقط روز عاشورای امسال را هم ببینم و مداحی کنم، بعد از آن به خواب ابدی بروم؛ بعد از گذشت چند ماه که خبری از وی نبود، در حال وارد شدن به بیمارستان بودم که یک نفر به شانه من زد و هنگامی که برگشتم، فلاح را دیدم؛ فلاح گفت من هیچ مشکلی ندارم و اثری از سرطان خون در بدنم نیست؛ علت این بهبودی و رهایی از سرطان، روحیه بسیار بالایی بود که وی داشت و این امر در درمان سرطان بسیار تعیین‌کننده است.
تسنیم: مکانیزم علمی مصرف سبزیجات در کاهش احتمال ابتلا به سرطان چیست؟
ما هر چقدر فرآورده‌های طبیعی بخوریم برای بدنمان شناخته‌شده‌تر است و بدن ما بسیاری از محصولاتی که در طبیعت شکل گرفته‌ا ند را تشخیص می‌دهد؛ هر چقدر این فرآورده‌ها مصنوعی باشد بدن، دیرتر آنها را می‌شناسد و اگر این مواد دستکاری شده باشند بدن دیرتر با آن سازگار می‌شود.
تسنیم: در بحث محصولات تراریخته اگر گیاهی دستکاری ژنتیکی شده باشد، آیا می‌تواند برای بدن ناشناخته و زمینه بسیاری از بیماریها باشد؟
بله؛ تا زمانی که عامل یک چیز را نتوانیم تشخیص دهیم، برای ما قابل قبول است؛ یعنی تا زمانی که نتوانیم بگوییم تلفن همراه هوشمند برای ما مشکلی به وجود می‌آورد، یک تلفن همراه است و از آن استفاده می‌کنیم اما فقط لازم است چند بار اعلام شود که استفاده از تلفن همراه هوشمند باعث ایجاد سرطان می‌شود، همین موضوع باعث کاهش استفاده از آن می‌شود.
در مسئله محصولات تراریخته تا به حال گزارشی مستند مبنی بر عوارض این محصولات وجود ندارد؛ کشورهای پیشرفته و تولیدکننده محصولات تراریخته، از این محصولات استفاده کمتر استفاده می‌کنند اما در کشورهای در حال توسعه مانعی برای مصرف این محصولات وجود ندارد و کشورهایی که برای عوارض محصولات تراریخته گزارش داده‌اند به عنوان مثال گفته‌اند که در ایجاد سرطان دخالت دارند اما نتوانستند دلایل آن را از لحاظ علمی بررسی کنند.
