روساي اتاق از فرصت‌هاي خود چه استفاده‌اي كردند؟

 از ابتداي انقلاب اسلامي تاكنون اتاق بازرگاني به عنوان مهم‌ترين تشكل بخش خصوصي در عرصه اقتصادي حضور داشته است. براساس قانون اتاق بازرگاني مشاور 3 قوه بوده است پس هر زمان از دانسته‌هاي اين مشاور استفاده شد شاهد شكل‌گيري فضايي مناسب و قوي به سود بخش خصوصي بوديم و هر زمان اعتقاد قواي سه‌گانه به اتاق بازرگاني كاهش پيدا كرد اين نهاد به حاشيه رفت. پارلمان بخش خصوصي امروز شاهد حضور پنجمين رييس خود بر كرسي رياست است، هرچند كه اين رييس پس از يك وقفه 14ماهه مجددا بر كرسي خود تكيه زده است اما واقعيت اين است كه شرايط يك سال و نيم پيش با امروز كاملا متفاوت است. در حقيقت هر زمان كه به تحليل كارنامه روساي اتاق‌هاي بازرگاني پرداخته شده است بحث‌ها كاملا فرد‌محور بود در حالي كه براي شناسايي عملكرد هر كدام از روسا بايد به شرايط و دوراني كه در آن به رياست پرداخته‌اند توجه داشت. همان‌گونه كه شرايط براي شافعي امروز با شافعي قبل از برجام متفاوت بود در دوران خاموشي نيز دوره جنگ با دوره سازندگي و حتي اصلاحات تفاوت‌هاي اساسي داشت. بر همين اساس نگاهي به فضاي در اختيار هر رييس و استفاده آنها از موقعيت خود انداخته شده است.


 خاموشي جوان و حفظ اتاق

بي‌شك در كلي‌ترين نگاه بايد دوران رياست علينقي خاموشي را به دو دوره تقسيم كرد. دوره جنگ و شرايط خاص آن و دوره سازندگي و اصلاحات. حتي رفتار خاموشي نيز در اين دوران نيز تفاوتي اساسي داشت.  با انقلاب اسلامي و تغييرات اساسي در نظام اقتصادي، ماهيت وجودي نهادهايي مانند اتاق بازرگاني زير سوال بود. اگر پاي صحبت ريش سفيدان اتاق بازرگاني بنشينيد هنوز از خاطرات فرمان امام و حضور جمعي از بازاريان سنتي در اتاق بازرگاني سخن مي‌گويند. گذشته از اينكه چه كساني با اين حكم به اتاق بازرگاني آمدند مساله تاييد شدن نهادي مانند اتاق بازرگاني از مهم‌ترين اتفاقاتي بود كه با اين حكم صورت گرفت.

اتاق در دوران پس از انقلاب اسلامي و به ويژه دوران جنگ تحميلي با دو مشكل اساسي روبه‌رو بود. مشكل اول نگاه منفي به مساله سرمايه‌داري در فضاي پس از انقلاب بود. واقعيت اين است كه در هر اقتصاد صاحبان كسب و كار و سرمايه‌دارها بخش مهمي از رشد اقتصادي هستند اما در فضاي ملتهب پس از انقلاب شاهد برخورد با بسياري از سرمايه‌داراني بوديم كه جنبه سياسي نداشتند. در فضايي كه شاهد مصادره اموال بسياري از فعالان اقتصادي بوديم اتاق بازرگاني به عنوان مهم‌ترين تشكل صاحبان سرمايه مجددا آغاز به‌ كار كرده بود و قرار بود اين نهاد در مقابل نگاه غيرسرمايه‌داري موجود در جامعه بياستند.

دومين مشكل اساسي اتاق بازرگاني در آن دوران كمبود منابع بود. بسياري از منابعي كه در حالت عادي صرف بهبود وضعيت اقتصادي مي‌شد براي جنگ در حال هزينه شدن بود. همچنين بسياري از ساختارهاي اقتصادي به‌دليل شرايط فورس ماژور جنگي مجبور بود كه به شكل ديگري تغيير كند. با در نظر گرفتن اين شرايط احياي اتاق بازرگاني و حفظ آن مهم‌ترين دستاورد خاموشي در سال‌هاي اوليه پس از انقلاب و 8سال دفاع مقدس بود. شايد اگر مديريت صحيحي در اتاق بازرگاني وجود نداشت در پايان جنگ تحميلي شاهد وجود اين تشكل مهم بخش خصوصي ديگر نبوديم و شكل‌گيري آن در دهه‌هاي بعد با هزينه‌هاي زيادي همراه مي‌شد.

 دولت سازندگي و اصلاحات و اتاق بازرگاني

اما نگه داشتن اتاق در دوران جنگ هر چند هزينه‌هايي داشت اما سود آن پس از پايان جنگ و با آغاز دولت سازندگي و در ادامه آن اصلاحات براي جامعه بسيار زياد بود. دوران رياست‌جمهوري هاشمي‌رفسنجاني آغازي براي طرح‌هاي اساسي زيربنايي در كشور بود. در اين دوران بالاخره بخش خصوصي اندكي فرصت يافت تا در كنار تلاش‌ها براي رشد اقتصادي صدمات دوران جنگ را جبران كند و تا حدي احيا شود. اما مساله بدهي‌هاي ارزي سنگين ايران به يك مشكل اساسي براي دولت بدل شده بود. دولت‌هاي مختلف پس از انقلاب اقدام به گرفتن وام‌هاي ارزي فراوان كرده بودند و حدود 30ميليارد دلار بدهي غيرقابل بازگشت در كشور وجود داشت. اين شرايط باعث شده بود كه خط اعتباري بانك‌هاي كشور بسته شود.

شايد مهم‌ترين كاركرد اتاق بازرگاني در دوران سازندگي كه در دولت بعد نيز ادامه پيدا كرد مربوط به حل مشكل بدهي‌هاي ارزي و گشايش خطوط اعتباري باشد. لابي‌هاي گسترده و مذاكرات طولاني علي‌نقي خاموشي باعث باز شدن خطوط اعتباري براي فعالان بخش خصوصي مي‌شد و بانك مركزي با كمك اتاق بازرگاني موفق شد بر يكي از مهم‌ترين بحران‌هاي اقتصادي پس از انقلاب غلبه كند. با كمك اتاق خطوط اعتباري جديد بانك مركزي موفق به استمهال بدهي‌ها شد و اين خطوط اعتباري نقش مهمي در افزايش نرخ رشد اقتصادي داشتند. هرچند كه رابطه ضعيف علينقي خاموشي و رسانه‌ها باعث شد كه نقش اتاق بازرگاني در اين مساله كمتر ديده شود اما بي‌شك يكي از مهم‌ترين خدمات اتاق بازرگاني به كشور در آن دوران اتفاق افتاد.

با روي كار آمدن دولت اصلاحات و مشكلاتي كه ميان وزارت وقت بازرگاني و علينقي خاموشي وجود داشت كمتر شاهد شكل‌گيري ارتباطي قوي ميان آنها هستيم. حضور چهره‌هاي اصلاح‌طلب در اتاق بازرگاني هرچند منجر به تحولاتي مانند تشكيل اتاق بازرگاني تهران شد اما در عمل فرصت زيادي به اتاق ايران و علينقي خاموشي داده نمي‌شد. با اين وجود نقش پررنگ اتاق ايران در تدوين طرح‌هاي اقتصادي مانند طرح كارگاه‌هاي زير 10نفر كه از قانون كار مستثني شدند تا حد زيادي باعث رشد اقتصادي كشور شد.



 نهاونديان، مرد ارتباط با مجلس

دومين رييس اتاق بازرگاني ايران محمد نهاونديان بود. مردي از جنس دولت و دانشگاه كه در ابتداي دولت مهرورزي به رياست اتاق بازرگاني ايران دست يافت. ديدگاه‌هاي نهاونديان و دولت احمدي‌نژاد چندان با همديگر همخواني نداشت. به همين دليل كم كم اتاق بازرگاني نقش يك منتقد جدي اقتصادي را به خود گرفت. به‌ويژه حضور چهره‌هاي اصلاح‌طلب و دولتي سابق اين نقش را پررنگ‌تر كرد.

اما نهاونديان به دنبال روش جايگزيني براي نقش آفريني بود. بر اساس قانون اتاق بازرگاني، اين نهاد به جز دولت مشاور قوه قضاييه و مقننه نيز محسوب مي‌شود. همين موضوع دستمايه ارتباط قوي ميان نهاونديان و مجلس شوراي اسلامي شد، ارتباطي كه با حضور علي لاريجاني در راس مجلس بسيار پررنگ‌تر گشت. اگر خاموشي فضاي تلاش خود را از ناحيه دولت دريافت مي‌كرد اما نهاونديان بيشترين ابتكار عمل را در قوانين مجلس به دست آورد.

برنامه پنجم توسعه و قانون بهبود مستمر فضاي كسب وكار از مهم‌ترين قوانيني بود كه به سود اتاق بازرگاني نوشته شد. با تصويب دريافت يك در هزار فروش كليه بنگاه‌هاي عضو اتاق بازرگاني عملا منابع مالي اتاق بازرگاني چند برابر شد. يكي از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي بعدها نقل مي‌كرد كه ما خودمان باورمان نمي‌شود كه در چه فضايي چنين امتيازاتي به اتاق بازرگاني داده شد.

اما نگاه متفاوت نهاونديان نسبت به خاموشي در روش ساماندهي اتاق نيز نمود كامل پيدا كرد. بر اين اساس ساختار سازماني اتاق شديدا حالت يك وزارتخانه دولتي را پيدا كرد. منابع مالي سرشار باعث شد كه نهاونديان بتواند ساختاري عريض و طويل اما نه چندان كارآمد را در اتاق ايجاد كند كه نمونه‌هاي آن را در نهادهاي مختلف دولتي ديده‌ايم. در نهايت تغيير دولت كافي بود كه اين مدير ارشد دولتي به خانه قديم خود مراجعت كند و اين‌بار در سمتي حساس‌تر و در كنار رييس‌جمهور حضور پيدا كند.



 شافعي، مردي از جنس بخش خصوصي

دوران مديريت شافعي بسيار كوتاه بود. دوراني كه اكثريت آن در زمان نهاونديان طي شده بود و از سوي بسياري از فعالان اقتصادي به عنوان يك دوره كوتاه گذار به آن نگاه مي‌شد. با وجود اين چند تغيير اساسي از يادگاري‌هاي دوره اول شافعي است. در دوره اول شافعي دولت تدبير و اميد بر سر كار بود اما اين دوران مصادف با دوره جبران اشتباهات اقتصادي دولت مهروزي شده بود. همچنين مذاكرات در حال انجام بود و تحريم‌ها سخت‌ترين حالت را به خود گرفته بود. چنين شرايطي و زمان كوتاه عملا اجازه حضور پررنگ شافعي در مسائل اقتصادي را نمي‌داد اما در عوض شاهد تغييرات اساسي در ساختار اتاق به اندازه همان مدت كوتاه بوديم.

براي نخستين بار در تاريخ اتاق بازرگاني تفريغ بودجه اتاق فرصت يافت تا با بررسي كامل هيات نمايندگان به تصويب برسد. در حقيقت آغاز شفاف‌سازي‌هاي مالي در اتاق از مهم‌ترين كارهاي غلامحسين شافعي است. همچنين ساختار سنگين اتاق مي‌رفت كه چابك‌تر شود و بيشتر حالت يك نهاد بخش خصوصي را پيدا كند. شافعي كه خود از بدنه بخش خصوصي بود ارتباط بسيار خوبي با هيات نمايندگان برقرار كرد و تقريبا هميشه در دسترس اعضاي هيات نمايندگان قرار داشت. همچنين وي ارتباط مناسبي با تمام تفكرات موجود در اتاق برقرار كرد تا گروه‌بندي‌ها را تا حد زيادي كاهش دهد. در حقيقت بهبود وضعيت ساختار اتاق ثمره مهم نخستين رييس كاملا خصوصي اتاق بازرگاني بود.



 جلال‌پور و كارهاي ناتمام

هرچقدر دوران شافعي با مشكلات همراه بود در مقابل در دوران محسن جلال‌پور فضا براي وي باز بود. همزماني رياست جلال‌پور با مساله برجام و روي خوش دولت تاريخي‌ترين فرصت را براي جلال‌پور فراهم كرد كه در اين 14ماه كمتر از آن استفاده شد. جلال‌پور در اكثر سفرها همراه رييس‌جمهور و وزير امور خارجه بود. در اكثر جلسات مهم دولتي از وي دعوت مي‌شد و با روي كار آمدن مجلس جديد بارها شاهد سخنراني وي در صحن علني بوديم. در حقيقت براي نخستين‌بار بود كه تا اين حد به اتاق بازرگاني ميدان داده شد. اما در مقابل انتقادهاي زيادي از عدم كارايي سفرها پس از برجام وجود دارد. اكثريت قراردادها به سود بخش دولتي و خصولتي بسته شد و با اين بهانه كه بخش خصوصي ضعيف‌تر از آن است كه در قراردادها دخالت كند عملا هيچ گزارشي از ميزان قراردادهاي بخش خصوصي كه با كمك اتاق بسته شد ارائه نشد.

در مجلس نيز دخالت‌هاي اتاق بازرگاني در بحث‌هاي سياسي مانند رياست كميسيون‌هاي اقتصاد و صنايع عملا باعث تيره شدن رابطه اتاق با بخشي از بدنه مجلس شوراي اسلامي شد بطوري كه پس از استعفاي جلال‌پور مجلس ضمن انتقادات فراوان بحث تحقيق و تفحص از اتاق بازرگاني را مطرح كرد.

اما شايد مهم‌ترين برنامه جلال‌پور كه خود از آن به عنوان ماموريت ناتمام نام مي‌برد مربوط به تغيير ساختار اتاق بازرگاني بود؛ كه بر اين اساس پارلمان بخش خصوصي را از يك تشكل صنفي به نهادي دولتي با مديريت بخش خصوصي تبديل مي‌كرد و عملا ساختاري متفاوت را در اتاق ايجاد مي‌كرد. بر اساس طرح جلال‌پور بسياري از تشكل‌ها از بالا و به صورت دستوري ايجاد مي‌شد در حالي كه تاكنون ايجاد تشكل‌ها از پايين و توسط اعضا صورت گرفته است. خود جلال‌پور مهم‌ترين ضعف دوران خود را عدم بهبود وضع بنگاه‌ها و حل نشدن بحث ركود

اقتصادي مي‌داند.



 شافعي و دوران جديد

نمي‌توان درباره كارنامه پنجمين رييس اتاق بازرگاني قضاوتي داشت. با وجود آنكه 2هفته از انتخاب شدن وي گذشته است اما عملا 5روز كاري وي در اتاق بازرگاني مستقر بوده است. اين دوره با دوران قبلي شافعي كاملا متفاوت است. هرچند فضاي مساعد پس از برجام وجود ندارد اما هنوز فضا بسيار از دوران اول وي بهتر است. با اين وجود نزديكي به زمان انتخابات رياست‌جمهوري و بخش مهمي از عملكرد اتاق بازرگاني را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. به همين دليل شافعي در اين دوران فرصت كمي دارد تا از فضاي ايجاد شده استفاده كند.

بدون شك براي سنجيدن عملكرد هر رييس بايد فضايي كه در آن به رياست پرداخته است مورد بازبيني قرار گيرد و با وجود تمام تنگناهاي اقتصادي و مساله ركود هنوز فضاي مناسبي براي نقش‌آفريني اتاق بازرگاني در اختيار شافعي است كه بايد ديد از آن چگونه بهره خواهد برد.